30
1910‐cu ildə rus alimi Şmakov yaratmışdır və Timofeyev
Zvorikinin işlərini təkmilləşdirərək 1933‐cü ildə əvvəlki iko‐
noskoplardan daha çox həssas olan superikonoskop hazır‐
lamışdır. Bu superikonoskop zəif işıqlanmış görüntüləri də
əks etdirmək qabiliyyətinə malik idi. Şmakov 1885‐ci ildə
Rusiyada doğulmuş, 1912‐ci ildə Moskva Dövlət Univer‐
sitetini (MDU) bitirmiş, 1924‐30‐cu illərdə Moskva Ali Texniki
Peşə məktəbində (MATPM), 1930‐32‐ci illərdə Moskva
Energetika İnstitutunda işləmişdir. Ondan bir qədər gənc olan
Timofeyev isə, 1902‐ci ildə Rusiyada doğulmuş, 1925‐ci ildə
MDU‐nu bitirmiş, 1925‐28‐ci illərdə MATPM‐da Şmakovla
birgə işləmişdir. Timofeyev elmi işlərini həmçinin fotoeffektə,
ikinci elektron emissiyasına, qazlarda boşalmalara və elektron
optikasına həsr etmişdir. Bütün bunlardan başqa, o, elektron
çoxaldıcılarının və elektron‐optik çeviricilərinin də müəl‐
lifidir.
İkonoskop elektron‐şüa borusu olub, elektron dəstəsinin və
işığahəssas mozaikanın köməyi ilə işıq enerjisini video
impulslara çevirən elektrovakuum cihazıdır (şəkil 1.6). İko‐
noskop şüşə balondan (4) ibarət olub, içərisində işığahəssas
mozaika (6) yerləşdirilir. Mozaika sezium (Cs) örtüklü, bir‐
birindən təcrid olunmuş gümüş (Ag) dənəciklərindən
ibarətdir. Mozaika ölçüsü 100x100 mm olan nazik slyuda
lövhəsinin üzərinə çəkilir. Slyuda lövhəsinin əks tərəfində
siqnal lövhəcikləri (5) yerləşir. Siqnal lövhəcikləri işığın təsiri
altında özündən sərbəst elektronlar şüalandıran xüsusi
hazırlanmış fotokatoddur. İşığahəssas mozaika dənəcikləri
siqnal lövhəcikləri ilə birlikdə köynəkləri arasındakı dielek‐
triki slyuda olan elementar kondensator rolunu oynayır.
Şəkildən göründüyü kimi, (1) obyektindən əks olunan işıq (2)
31
Şəkil 1.6. Ikonoskopun prinsipial sxemi. 1 – obyekt, 2 – şəffaf linza, 3
– kollektor, 4 – şüşə balon, 5 – fotokatod, 6 – işığahəssas mozaika, 7 –
meyletdirici sistem, 8 – elektron mənbəyi, R
y
–yük müqaviməti, C –
kondensator.
linzasından keçərək mozaika üzərinə düşür və mozaika
kondensatorlar sisteminə çevrilir. Kondensator sistemindəki
yük mozaika dənələrinin işıqlanması ilə mütənasibdir. (5)
fotokatoddan emissiya olunan sərbəst elektronlar (3) kollek‐
torunda toplanır. Kollektor siqnal lövhəciklərinə nəzərən
müsbət yüklənir. Kollektor ikonoskopun daxili səthinə çəkil‐
miş nazik keçirici laydır. (8) elektron mənbəyinin yaratdığı
şüa (7) meyletdirici sistemin köməyi ilə mozaika üzərinə
düşərək onu müsbət yüklərdən azad edir. Mikrokondensa‐
1
К
С
Р
й
-
+
-
+
8
7
6
5
4
3
2
32
torlarda toplanan elektrik yükləri R
y
– yük müqavimətindən
keçərək K – elektron mənbəyinin katoduna keçir. R
y
– yük
müqavimətində gərginlik düşküsünün qiyməti mozaikanın
elementar hissələrinin işıqlanması ilə mütənasibdir. İkonos‐
kopun çatışmayan cəhəti, onda faydalı iş əmsalının və
həssaslığın kiçik olmasıdır. Bu tip ikonoskopların normal
işləməsi üçün obyekt yaxşı işıqlandırılmalıdır.
Vidikon. Vidikonların yaradılması ideyası ilk dəfə 1925‐ci
ildə rus alimi Çernışev tərəfindən verilmişdir. Rusiyada 1930‐
cu ildən tətbiq edildiyi halda, ABŞ‐da cihazın ilk nümunələri
1946‐cı ildən meydana gəlmişdir. Şəkil 1.7‐da vidikonun prin‐
sipial təsviri verilmişdir. Vidikonun silindrik balonunun otu‐
racaqlarından birinin daxili səthinə yarımşəffaf qızıl təbəqə (9)
çəkilir. Qızıl təbəqə siqnal lövhəsi rolunu oynayır. Siqnal
lövhəciyinin üzərinə selen kristalı və ya SbS
3
çəkilir –
fotorezistor (8). (K) – katodundan şüalanan sərbəst elektronlar
idarəedici (11) elektrodun və iki sürətləndirici anodların (5 və
6) köməyi ilə dəstə halında formalaşır. (3) sarğıların təsiri ilə
elektron dəstəsi fokuslanır. Fotorezistorun önündə yerləşən
(7) toru bircinsli ləngidici sahə yaradaraq ion ləkələrinin
yaranmasının qarşısını alır və elektron dəstəsinin normal
düşküsünü təmin edir. (4) meyletdirici sarğılar cərəyanla
qidalanır və bu da öz növbəsində elektron dəstəsinin (8)
fotorezistorundan tez keçməsini təmin edir. Korrektəedici (1)
və mərkəzləşdirici (2) sarğıları elektron dəstəsinin qarşılıqlı
perpendikulyar istiqamətdə yer‐dəyişməsinə şərait yaradır.
Fotorezistorun elektrikkeçiriciliyi onun işıqlandırılmasından
asılıdır. Elektron dəstəsi hədəfin səthinə düşərək ondan 2‐ci
elektronları çıxarır. 2‐ci elektronların sayı 1‐ci elektronların
sayından çox olduğuna görə elektron mənbəyinə çevrilən
33
Şəkil 1.7. Vidikonun prinsipial sxemi. 1 – korrektəedici sarğı, 2 –
mərkəzləşdirici sarğı, 3 – fokuslayıcı sarğı, 4 – meyletdirici sarğı,
5, 6 – sürətləndirici anodlar, 7 – tor, 8 – fotorezistor, 9 – siqnal
lövhəcikləri, 10 – linza, 11 – idarəedici elektrod
hədəf sürətləndirici (5) anod potensialına malik olur. Hədəfin
əks tərəfində, yəni təsviri verən hissədə potensialın qiyməti
siqnal lövhəsinin potensialının qiymətinə bərabər olur. Hədə‐
fin hər bir elementinə elektrik elektrik keçiriciliyi işıqlanma‐
nın intensivliyindən asılı olan bir kondensator kimi baxmaq
olar. Elektron dəstəsi ilə hədəfin elementlərinin potensialının
dəyişdirilməsi R
y
– yük müqavimətindən götürülmüş görü‐
nən siqnallardır. R
y
– yük müqavimətindən götürülən gərgin‐
liyin elektron dəstəsi mövcud olan elementin işıqlandırılması
ilə düz mütənasibdir.
1 2
3
4
5
7
6
8
9
10
+
+
+
-
-
-
K
11
R
y