26
sentrasiyasını yaratmağın mümkünlüyünü irəli sürdü. Yara‐
dılan konsentrasiyada səyriyən boşalma yaratmaq olurdu.
Rusiyada isə səyriyən boşalma tiratronları 1940‐cı ildə
Svetlana zavodunun laboratoriyasında işlənib hazırlandı.
Dekatron. Vitlinin müşahidə etdiyi effekt «Erikson»
firmasının yaratdığı dekatronda da tətbiq edildi. Dekatron
bir (A) anoddan və 10 ədəd çevirici katoddan ibarət olan ion
lampasıdır (şəkil 1.5). Bir katoddan digərinə elektrik yükü
katodaltlıqlarının köməyi ilə ötürülür. Məsələn, K1 katodu
ilə A anodu arasında səyriyən boşalma mövcud olarsa və
əgər 1 katodaltlığında potensial K1 katoduna nisbətən
kiçikdirsə, onda elektrik yükü 1 katodaltlığına keçəcəkdir. 1
katodaltlığına sonra isə 2‐yə mənfi impuls verməklə elektrik
yükü K1 katodundan K2 katoduna keçir.
Şəkil 1.5. Dekatron. A – anod, K1, K2 – katodlar.
1, 2 – isə katodaltlıqlarıdır.
Televideniya. XX əsrin ən diqqətəlayiq və avtomobil,
təyyarə, kompüter, nüvə reaktoru ilə bərabər səviyyədə
tutulan ixtiralarından biri də məhz televideniyadır.
1
2
1
2
К2
К1
А
27
İlk praktik televiziya sistemi 1923‐cü ildə Çarlz Cenkinsin
hərəkətsiz xəyalı radio vasitəsi ilə Vaşinqtondan Filadelfiyaya
və Bostona, 1925‐ci ildə isə hərəkət edən fiqurun xəyalını
məsafəyə ötürməsi ilə başlasa da, televideniyanın əsaslandığı
fiziki hadisə və effektlər hələ xeyli əvvəl meydana gəlmişdi.
Belə ki, televidenyanın yaranmasında 1843‐cü ildə Aleksandr
Benin yaratdığı, surət köçürən teleqrafın, 1873‐cü ildə Smit
tərəfindən selendə müşahidə olunan daxili fotoeffektin, rus
fiziki Uilyam tərəfindən 1888‐ci ildə hazırlanmış metal‐selen
kontaktı əsasında yaratdığı ilk fotoqəbuledicinin böyük
rolunu danmaq olmaz.
Elektron televiziyası erası elektron‐şüa borusunun ixtirası
ilə başlanmışdır. Elektron‐şüa borusunun ilk uluforması 1856‐
cı ildə alman şüşəüfürəni Hesler tərəfindən icad edilmiş
qazboşalması lampası olmuşdur.
Sonra 1858‐ci ildə alman professoru Plyukker «katod»
şüalanmasını, 1869‐cu ildə isə alman fiziki Hittorf katod
şüasının maqnit sahəsinin təsiri altında meyl etməsini aşkar
etmişdir. 1879‐cu ildə ingilis fiziki Uilyam Kruks katod
şüalarının fundamental tədqiqatlarını apardı və göstərdi ki,
katodu qızdırarkən onun səthindən hansısa hissəciklərin seli
(katod şüaları) buraxılır. 1897‐ci ildə katod şüalarının yüklü
hissəciklərin (elektronların) seli olduğu sübut edildi. Kruks öz
təcrübələrini aparmaq üçün tarixdə ilk katod‐şüa borusu olan
xüsusi boru yaratdı. Bununla yanaşı o, göstərmişdir ki, bəzi
maddələr (onlar lüminofor adı almışlar) katod şüaları ilə
bombalandırıldıqda işıq saçmağa başlayır. 1894‐cü ildə
Lenard müəyyənləşdirdi ki, katod cərəyanının şiddəti art‐
dıqca lüminoforların işıq saçması da güclənir. 1895‐ci ildə
Strasburq Universitetinin professoru Karl Braun Kruksun
28
düzəltdiyi boru əsasında müxtəlif elektrik cərəyanlarını
tədqiq etmək üçün istifadə olunan ilk katod (elektron)
ossiloqraf borusunu yaratdı.
Braunun hazırladığı boruda katod dar yarıqlı bir diaf‐
raqma ilə örtüldüyündən, bu boruda Kruks borusundan fərqli
olaraq katoddan geniş yox, çox nazik şüa buraxılırdı. Tədqiq
olunan cərəyan isə şüşə kolbanın xaricindəki sarğıdan axırdı.
Bu cərəyan elektron dəstəsini şaquli müstəvidə meyletdirən
dəyişən maqnit sahəsi yaradırdı. Ekran rolunu isə üzərinə
katod tərəfdən lüminofor çəkilmiş şüşə lövhə oynayırdı. 1902‐
ci ildə rus alimi Petrovski bu borunu bir qədər də
təkmilləşdirdi – şüanı üfüqi istiqamətdə də hərəkət etdirmək
üçün qurğuya ikinci bir cərəyanlı sarğı da əlavə etdi. 1903‐cü
ildə isə alman fiziki daha bir təkmilləşdirmə apardı – o,
boruya yüklənmiş silindrik elektrod əlavə etdi. Bu elektroda
tətbiq edilmiş gərginliyi dəyişməklə ekrandakı ləkənin par‐
laqlığını artırıb‐azaltmaq mümkün olurdu. 1907‐ci ildə Leonid
Mandelştam Braun borusunda şüanı idarə etmək üçün
mişarvarı gərginlik tətbiq olunmuş qarşılıqlı‐perpendikulyar
iki cüt lövhədən istifadə etməyi təklif etdi.
Elektron‐şüa borusunun televiziya verilişlərində tətbiq
olunmasını ilk dəfə 1907‐ci ildə rus fiziki Boris Rozinq təklif
etdi və xəyalın məsafəyə ötürülməsi üsulu üçün patent aldı.
1911‐ci ildə ingilis mühəndisi Alen Suinton televiziya
qurğusunun layihəsini təklif etdi. Bu qurğuda elektron‐şüa
borusu təkcə qəbuledici kimi deyil, həm də ötürücü kimi
tətbiq olunurdu.
1923‐cü ildə Rozinqin şagirdi Vladimir Zvorıkin ötürücü və
qəbüledicidən ibarət televiziya qurğusunun tam sistemini
patentlədi. Ötürücü boruda Zvorıkin ikitərəfli üçqat hədəf
29
tətbiq edirdi. Lakin bu boru da işləyə bilən model ola bilmədi.
Yalnız 1929‐cu ildə Zvorıkin yüksək vakuumlu elektron‐şüa
borusu hazırladı. O, bu borunu ikonoskop adlandırdı. Həmin
boru sonralar ilk televizorlarda istifadə olundu. Beləliklə artıq
keçən əsrin 30‐cu illərində qəbul edən elektron‐şüa borusu
hazır idi.
Ötürücü boru ilə bağlı olan problem isə mürəkkəb idi.
Keçən əsrin 20‐ci illərində bu məqsədlə təklif edilən boruların
hamısı çox kiçik həssaslığa malik idi. Bu problemi həll etməyə
cəhd göstərənlərdən biri amerikan mühəndisi Çarlz Cenkins
oldu. 1928‐ci ildə o, televizor borusunda yükün toplanması
üçün qurğu təklif etdi.
İkonoskop. İlk televizorlar 1930‐cu ildə yaradılmışdır.
Yaradılan televizorun elektron‐şüa borusunu Konstantinov və
Katayev birgə hazırlamışlar. İkonoskop adlandırılan elektron
şüa borusu ABŞ‐da Vladimir Konstantinoviç Zvorikin tərə‐
findən ixtira edilmişdir. Ç.Cenkinsin ideyasının çox məhsul‐
dar olmasına baxmayaraq, ciddi təkmilləşdirmələrə ehtiyac
var idi. 1933‐cü ildə V.Zvorıkin radiomühəndislərin cəmiyyə‐
tinin Çikaqo şəhərində keçirilən qurultayında elan etdi ki,
onun fəal televiziya borusu hazırlamaq sahəsində apardığı 10
illik işi uğurla nəticələnib və o, hazırladığı boruya ikonoskop
adı verdi.
İkonoskop elektron televiziyasının yaradılması istiqamə‐
tindəki ixtiraların sonuncu həlqəsi idi.
Zvorikin 1912‐ci ildə Peterburq İqtisad İnstitutunu, 1914‐cü
ildə Parisdə De Frans kollecini bitirərək 1917‐ci ildə ABŞ‐a
köçmüş, 1920‐ci ildə Vestinqaus elektrik firmasına işə düzəlmiş,
1929‐cu ildə isə Amerikanın Kamdem və Priston radioşirkətinin
laboratoriyasına rəhbərlik etməyə başlamışdır. İlk ikonoskopu