Əsəd Əliyev
12
d
ə səciyyəvi idi. Ot çalımı, taxıl biçimi, eləcə də onların yığılıb
daşınması ailənin əmək qabiliyyətinə malik olan bütün kişi
üzvl
ərinin fəal iştirakı ilə həyata keçirilirdi.
Yaşlı adamların dediyinə görə, böyük ailələrin 100-150,
b
əzən də 300-350 baş xırdabuynuzlu heyvanı, 50-60 və ya 80-
100 baş mal-qarası, 15-20 atı vardı. Bu tip ailələrin təsərrüfat
işlərini idarə edən onların ağsaqqalı idi. Ağsaqqalın əmək
prosesin
ə nəzarəti, ailə daxilində olduğu kimi, çöl – təsərrüfat
işlərinin səmərəli həyata keçirilməsində düzgün yol göstərməsi
v
ə sözbütövlüyü digər kişilərin işə daha məsuliyyətlə
yanaşmasını təmin edirdi. Ailənin əmlakı bütün ailə üzvlərinə
m
əxsus olsa da, bunların hamısı icmaya böyüklük edən
ağsaqqalın diqqətində idi. O, kiçicik bir səhvi görməməzliyə
vursa da, b
öyük yanlışlıqları bağışlamazdı.
Böyük ail
ələrdə ikinci hörmətli şəxs evin yaşlı qadını-
ağbirçəyi sayılırdı. Ailədəki digər qız, gəlin və orta yaş qrupuna
m
ənsub qadınlar onun tabeliyində idi. Görülən hər bir iş barədə
ona m
əlumat verirdilər. Ondan icazəsiz evdən kənara bir şey
çıxmazdı. Ailənin ərzaq ehtiyatına da o nəzarət edirdi. Bu qayda
XIX-XX
əsrin əvvəllərində gürcülərə məxsus böyük ailələrdə
(104,97) v
ə Dağıstan azərbaycanlıları arasında da belə idi
(106,156).
Etnoqrafik v
ə ədəbiyyat materialları göstərir ki, böyük
ail
ələrdə qadınların öz mövqelərinə görə müəyyən xidmət
sah
ələri olmuşdu. Belə ki, əgər böyük ana çörək, xörək
bişirirdisə, böyük gəlinlər xəmir yoğurur, inək sağır və süd
XIX-XX
əsrin əvvəllərində Gürcüstan azərbaycanlılarının ailə məişəti
13
m
əhsullarını emal edirdilər. İkinci yaş qrupuna daxil olan
g
əlinlər isə taxıl xəlbirləyir, un ələyir, ocaq qalayır (30,202),
xalça, palaz, xurcun, çuval toxuyur, corab hörür v
ə ailə üzvləri
üçün üst geyimi tikirdil
ər. Xatırladaq ki, böyük ailələrdə
qızların bacarığı, qabiliyyəti onların xalça, kilim, palaz, corab
toxumas
ı, tikmə işini bilməsi ilə ölçülürdü. Bu bacarığa malik
olan
qızlar ailədə xüsusi hörmət sahibi idi (94,87).
Qadınların yun məmulatından toxuduğu əşyalara diqqət
ç
əkən Arqutinski-Dolqorukov yazırdı ki, kustar sənətkarlıq
sah
ələrindən əhali arasında, xüsusilə tatarlarda (azərbaycan-
lılarda-Ə.Ə.) daha geniş yayılmışı xalçaçılıq sənətidi. Əsasən
qadınların məşğul olduğu bu sahədə xalça, palaz, cecim, xurcun
v
ə s. toxunurdu. Əmək alətləri çox primitiv idi. Bütün əməliy-
yatlar, o cüml
ədən boyaq otlarının yığılması və yunun boyadıl-
ması qadınların özləri tərəfindən həyata keçirilirdi (89,163).
Zamanın tələbindən irəli gələn dəyişikliklər, kapitalist
istehsal üsulunun getdikc
ə genişlənməsi, ailədaxili çəkişmələr
böyük ail
ələrin parçalanmasını labüdləşdirdi. Sözügedən
m
əsələyə münasibət bildirən görkəmli etnoqraf Q.Qeybullayev
yazır ki, böyük ailələrin və ya ailə icmasının aradan qalxması
icma torpaq mülkiyy
ətinin dağılması ilə əlaqədardı (47,98).
Materiallar göst
ərir ki, “tarixən təzahür edən və bütün
xalqlar
ın həyatından keçən” (119,70) böyük ailə icması
parçalanark
ən onlara məxsus olan torpaq sahələrinə
toxunulmurdu. Y
əni, keçmiş icma üzvləri müstəqil ailə təşkil
Əsəd Əliyev
14
ets
ələr də, bölünməmiş torpaq sahəsi onların ümumi mülkiyyəti
hesab olunurdu. Torpağı birlikdə əkib–becərir və əldə edilən
m
əhsuldan eyni dərəcədə istifadə edirdilər. Aralarındakı digər
əmlak bölgüsünə və ayrı yaşamalarına baxmayaraq, ictimai,
ideoloji, m
ənəvi və təsərrüfat birliklərini qoruyub saxlayırdılar
(5,302). M
əhz bu birliyi etnoqrafiya elmində patronimiya
adlandırırlar. M.O.Kosven yazırdı ki, patronimiya təsərrüfat,
ictimai v
ə ideoloji birliyi bu və ya digər formada saxlayan bir
patriarxal ail
ə icmasının böyüməsi və bölünməsi nəticəsində
yaranan böyük v
ə ya kiçik ailə qruplarıdır. (120,97).
Topladığımız çöl–etnoqrafik və ədəbiyyat materiallarından
aydın olur ki, ailə icmasının parçalanması yeni qohum
qrupların–patronimiyanın
yaranmasına
g
ətirib
çıxardı.
Gürcüstan az
ərbaycanlıları arasında patronimiyaya daxil olan
ail
ələrin məcmusuna “kök”, “ocaq”, “nəsil”, “tayfa”, “arxa”,
“cil
ək”(92,9), bu qrupa mənsublara isə “bir evdən ayrılanlar”,
“bir külf
ətdən qopanlar”, “bir beldən gələnlər”, “bir atanın
uşaqları”, “bir kökdən olanlar”, “bir ciləkdən olanlar”, “bir
arxadan dön
ənlər”, “bir babanın nəvələri” və s. deyilərdi. Onlar
eyni oba, k
ənd, məhəllə və ya basalaqda yurd salıb, müəyyən
işlərin icrasında bir-birinə yardım göstərərdilər. Patronimik
qruplar arasında mövcud olan bu iş birliyi (bir–birinə yardım)
etnoqrafiya elmind
ə “qarşılıqlı yardım forması” kimi
xarakteriz
ə edilir. Zaman keçdikcə əhali arasında daha geniş
şəkil alan bu adət, ümumxalqın həyat vərdişinə dönərək
“im
əcilik, əvrəz və ya avariz (övrəz), hoy, hav, bədəl, cey,
Dostları ilə paylaş: |