1990-cı ilin iyul-avqust aylarında Ə.Cəfərovun
rəhbərliyi ilə Buzeyir mağarasındakı geniş sahədə arxeoloji
qazıntı işləri aparıldı. Düşərgənin çöküntülərində 6 təbəqə
qeydə alındı. I və II təbəqələrdə aparılan arxeoloji qazıntılar
zamanı orta əsrlər, Tunc və Eneoli dövrlərinə aid gil qab
qırıqları aşkar olundu. III təbəqədən sümük qalıqları və daş
məmulatı aşkar olunmağa başlandı. IV, V və VI
təbəqələrdən ovlanmış heyvan sümükləri və daş məmulatı
qeydə alındı.
Buzeyir mağarasında aparılan arxeoloji qazıntılar
zamanı tapılan daş məmulatının texniki və tipoloji
xüsusiyyətlərinə
əsasən
əmək
alətlərinin
Mustye
mədəniyyəti dövründə hazırlandığını söyləmək olar.
Maraqlıdır ki, Buzeyir mağarası Lənkəran zonasında
Paleolit dövrünə aid tapılmış ilk qədim insan düşərgəsidir.
Əgər bu vaxta qədər bu diyarda qədim insanların yaşaması
10-15 min il bundan əvvələ aid edilirdisə, yeni tapıntı bizə
Paleolit dövrü adamlarının hələ 100-80 min il bundan əvvəl
burada yaşadıqlarını söyləməyə əsas verir. Bu tapıntılar
hələlik ilk tarixi məlumatdır və gələcəkdə aparıcalaq
arxeoloji tədqiqat işləri daha yeni elmi materialların aşkar
olunmasına səbəb olacaqdır.
1985-1990-cı illərin yay mövsümündə Azərbaycanın
Lənkəran, Astara, Lerik və Masallı rayonları ərazisində
aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində bu zonada ilk
dəfə olaraq Paleolit dövrünə aid sənədləşdirilmiş qədim
insan düşərgəsi qeydə alınmışdır. Bu maddi mədəniyyət
nümunələri Azərbaycan ərazisində Paleolit dövrü
adamlarının daha geniş əraziyə yayılmasını və yaşamasını
təsdiq edir.
Azərbaycan ərazisində karst mağaralarının yayıldığı
ərazilərdən biri də respublikamızın ən səfalı və mənzərəli
guşələrindən olan Kəlbəcər rayonudur.
Paleolit arxeoloji ekspedisiyası 1981-1986 və 1987- ci
illərdə Kəlbəcər rayonu ərazisində arxeoloji
kəşfiyyat
74
və tədqiqat işləri aparmışdır. Əsas məqsəd Tərtərçay,
Qamışlıçay və başqa çayların kənarlarında qədim insan
düşərgələrinin olub-olmamasını müəyyən etmək idi.
Arxeoloji
ekspedisiya
üzvlərindən
Ə.Cəfərov,
M.Hüseynov və M.Mənsurov Kəlbəcər rayonu ərazisində
arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmış, yeni-yeni mağaralar aşkar
etmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Tərtərçay sahilləri hələ
qədim zamanlardan bəri ibtidai insanların yaşayışı üçün
əlverişli təbii şəraitə malik olmuşdur. Məhz ona görə də
arxeoloqları daha çox bu ərazidə
qədim insan düşərgələrinin
müəyyən olunması düşündürürdü. Burada axtarış işləri
zamanı bir neçə karst mağarası və 40-dan artıq vulkanik
yolla əmələ gəlmiş mağaralar qeydə alındı.
Kəlbəcər rayonunun mağaraları içərisində Tərtər,
Şordərə, Qamışh, Qoşa kaha. Dəhnə, İstisu və başqaları
xüsusi maraq doğururdu. Ona görə də Tərtər, Qoşa kaha və
başqa mağaralarda arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmağı
qərara
aldıq. Qeyd olunan mağaralarda torpaq çöküntüsü var idi.
Aparılan arxeoloji kəşfiyyat qazıntısı zamanı mağaralardan
Eneolit, Tunc və orta əsrlər dövrlərinə aid maddi mədəniyyət
qalıqları aşkar olundu. Lakin Paleolit dövrünə aid
mağaralarda heç bir tapıntı qeydə alınmadı.
Kəlbəcər rayonu ərazisində aparılan arxeoloji kəşfiyyat
işləri nəticəsində Paleolit dövrünə aid maddi mədəniyyət
nümunələri Orta Şurtan və Zar kəndləri ərazisindən aşkar
olundu. Qeyd olunan ərazidəki dəvəgözü daşından
hazırlanmış əmək alətlərinin hazırlanması texnikasına v
tipologiyasına görə Paleolit dövründə düzəldiyini söyləmək
olar. Deməli, belə nəticəyə gəlmək olur ki, bu ərazidə qədim
insanlar hələ Paleolit dövründən yaşamağa başlamışlar.
Gələcəkdə Tərtərçay sahillərində Paleolit dövrü üzrə
arxeoloji tədqiqat işləri aparılması çox perspektivli olardı.
Doğma diyarımızın
uzaq keçmişinə dair yeni
75