ƏSƏdulla qüBRƏt oğlu cəFƏrov azərbaycanin ilk sakiNLƏRİ Bakı-Elm-2004
Yüklə 346,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
xeoloji tədqiqi zamanı Tunc dövrünün maddi mədəniyyət qalıqları öyrənilmişdir. Azərbaycan ərazisində Tunc dövrü mədəniyyətinin yaranmasında xeyli xammal ehtiyatı, eləcə də Qədim Şərq ölkələri ilə qarşılıqlı iqtisadi-mədəni əlaqələrin olması həlledici rol oynamışdır. Q.İsmayılovun Quruçay və Köndələnçay vadilərində apardığı arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində Tunc dövrünə aid zəngin arxeoloji abidələr aşkar olunmuşdur. 1964-1965-ci illərdə aparılan tədqiqatlar zamanı müəyyən olunub ki, bu vadidə bütün Zaqafqaziya üçün səciyyəvi olan yeni bir mədəniyyət təşəkkül tapmış və inkişaf etmişdi. Oturaq əkinçi qəbilələrə məxsus bu mədəniyyət V minillikdə tuncun mənimsənilməsi dövründə özünün yüksək inkişaf mərhələləsinə çatmışdı. Bu mədəniyyət arxeoloji ədəbiyyata Kür-Araz mədəniyyət və ya ilk Tunc dövrü mədəiyyəti adı ilə daxil olmuşdur. Cəmiyyətin inkişafında böyük dəyişikliklərə səbəb olan bu mədəniyyət Şimali Qafqazdan başlayaraq Zaqafqaziyanı bütünlükdə əhatə etmiş və Suriya- Fələstinədək yayılmışdır. Bu dövrdə Azərbaycanın demək olar ki, bütün çay vadilərində qədim əkinçilik təsərrüfatının genişlənməsi, maldarlığın yeni yüksəlişi və ümumiyyətlə iqtisadi şəraitin yaxşılaşması əhalinin artmasına imkan yaratmış, əkinçilik üçün geniş sahələrdən istifadə zərurətini doğurmuşdur. İlk tunc dövrünün əkinçilik təsərrüfatı və mədəniyyəti təsadüfi bir hadisə olmayıb, bilavasitə özündən əvvəlki Eneolit dövründə təşəkkül tapmış əkinçiliyin yeni inkişafının təzahürü idi. Aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı ilk Tunc dövrünə aid yaşayış yerlərinin qalıqları əsasən çox hallarda Eneolit dövrü abidələri üzərində qeydə alınmışdır. Q.İsmayılovun Quruçay və Köndələnçay vadisində aşkar etdiyi ilk Tunc dövrünə 117 məxsus yaşayış yerləri sayca çox və bir-birinə yaxın olmaqla bu vadinin Tunc dövründə Qafqazın ən sıx əhaliyə malik rayonlarından biri olduğunu söyləməyə imkan vermişdir. Bu diyarda aşkar olunmuş Qaraköpək- təpə, Günəşlitəpə, Xantəpə, Kültəpə, Meynətəpə, Şo- mutəpə, Uzuntəpə və başqa abidələrdə tunc dövrünə aid zəngin maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Quruçay və Köndələnçay vadisindəki ilk Tunc dövrünə aid qədim yaşayış yerləri içərisində də Qara- köpəktəpə yaşayış məskəni özünün stratiqrafiyasına, tarixi əhəmiyyətinə və maddi mədəniyyət qalıqlarının zənginliyinə görə diqqəti cəlb edir. Bu abidədə 1964- 1986-cı illərdə arxeoloji qazıntı işləri aparılmış və nəticədə ilk Tunc dövründə başlamış orta əsrlərə qədər uzun bir tarixi dövrə aid maddi mədəniyyət nümunələri əldə olunmuşdur. Aparılan arxpoloji tədqiqatlar nəticəsində Azərbaycan ərazisində Tunc dövrünün 3 inkişaf mərhələsindən (qədim, orta və son Tunc dövrləri) keçdiyi müəyyən olunmuşdur. Maraqlıdır ki, 1968-1971-ci illərdə Qobustanda aparılan arxeoloji qazıntılar zaman Tunc dövrünə aid «Ana zağa», «Çardaq zağa», «Firuz», «Dairə», «Böyü- kdaş» və başqa yaşayış yerləri aşkar olunmuşdur. F.Muradovanın bu abidələrdə apardığı arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Qobustanda Tunc dövründə məhsuldar qüvvələrin sürətləri inkişafı cəmiyyətdə, ictimai münasibətlərdə əsaslı dəyişklikliyə səbəb olmuşdur. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda Tunc dövrünün sonu ibtidai icma quruluşunun zəiflədiyi bir mərhələ kimi səciyyələndirilə bilər. Tunc dövrünü II minilliyin sonu, I minilliyin əvvəllərində Dəmir dövrü əvəz etmişdir. Bu dövr ibtidai icma quruluşunun dağılması və ilk sinifli cəmiyyətin meydana çıxması dövrü kimi qiymətləndirilir, dəmirin və də 118 mir məmulatının yayılması ilə xarakterizə olunur. Başqa tarixi dövrlərə nisbətən bu dövr çox qısadır (xronoloji sərhədləri eradan əvvəl X-VII əsrlər əhatə edir). Dəmir dövrü anlayışını XIX əsrin ortalarında dani- markalı arxeoloq K.Y.Tomson gətirmişdir. Bəşər tarixində dəmir istehsalının mühüm rolu olmuşdur. Dəmirin yayılması ilə bəşəriyyətin xeyli hissəsi ibtidai icma quruluşunun son mərhələsinə keçmiş və ilk sinifli cəmiyyət yaranmağa başlamışdır. Azərbaycanda aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı Dəmir dövrünə aid zəngin abidələr qeydə alınmışdır. Bu dövrdə dəmirdən hazırlanmış alət və silahların üstünlük qazanması dəmir məmulatının geniş yayılmasına səbəb oldu. Azərbaycanda Dəmir dövrü mülki bərabərsizliyin dərinləşməsi, ibtidai icma quruluşunun dağılması və tayfa ittifaqlarının yaranması ilə xarakterizə olunur. 119 AZƏRBAYCAN ANTİK DÖVRDƏ VƏ ORTA ƏSRLƏRDƏ Eramızdan əvvəl IV əsrdən başlamış eramızın IV əsrinədək olan tarixi dövr Antik dövr adlandırılır. Bu dövrdə əsasən Azərbaycanın şimalında mühüm bir dövlət - Qafqaz Albaniyası formalaşmış və uzun bir müddət Qafqaz xalqlarının iqtisadi, ictimai və mədəni həyatında möhtəşəm bir rol oynamışdır. Şimaldan Sulak, cənubdan Araz çayları, şərqdən Xəzər dənizi, qərbdən isə Qarabağın yüksək dağ silsilələri ilə sərhədlənmiş bu diyar başdan-başa yaşayış məskənlərindən ibarət olmuşdur. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı müəyyən olunmuşdur ki, Albaniyada yaşayış məskənləri təbii coğrafi və hərbi-strateji cəhətdən əlverişli yerlərdə salınmışdır. Ölkənin Şərqlə əhəmiyyətli ticarət yolları üzərində yerləşməsi yaşayış yerlərinin sürətli inkişafına təsir etmişdir. Albaniyada formalaşan yaşayış yerlərini iki əsas qrupa bölmək olar. Bunlardan biri kənd, digəri isə şəhər yaşayış məskənlərindən ibraət olmuşdur. Respublikamızın ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində Qafqaz Albaniyasının şəhər yerləri aşkar olunmuşdur. Bu baxımdan Şamaxının Xmısh yaşayış yerlərindən aparılmışı arxeoloji tədqiqatlar xüsusi maraq doğurur. Burada Xmısh sakinlərinin həyat və məişətini əks etdirən çoxlu maddi mədəniyyət nümunələri - əldə hazırlanmış qırmızı və qara rəngli müxtəlif gil qablar, kirkirə daşları, həvənglər, müxtəlif daş alətlər və tikili qalıqları aşkar olunmuşdur. Buradan iri ictimai binaların və zəngin maddi mədəniyyət qalıqlarının aşkar olunması Xımslmm Antik dövrə aid şəhər tipli yaşayış məskəni olduğunu göstərir. Maraqlıdır ki. Alban dövrünə aid yaşayış məskənləri Qazax, Yuxarı Qarabağ, Ağsu, Qəbələ, Göyçay və başqa ərazilərdə də qeydə alınmışdır. 120 Yüklə 346,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|