ƏSƏdulla qüBRƏt oğlu cəFƏrov azərbaycanin ilk sakiNLƏRİ Bakı-Elm-2004
Yüklə 346,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
Qafqaz Albaniyasının şəhər tipli yaşayış məskənləri içərisində Mingəçevirdən tapılmış maddi mədəniyyət qalıqları xüsusi maraq doğurur. Mingəçevirin Alban dövrünə (antik) aid mədəni təbəqələrindən tapılmış, ictimai binaların yaşayış evlərinin qalıqları və zəngin məişət avadanlıqları həmin dövrdə əhalinin inkişafı xüsusiyyətlərini öyrənməyə imkan verir. Eyni zamanda Mingəçevirdə aşkar olunmuş arxeoloji materiallar vasitəsilə yaşayış məskənlərinin formalaşma prosesini izləmək olur. Azərbaycan ərazisində Alban dövrünə aid ən zəngin tarixi abidələrdən biri Qəbələdir. Burada arxeoloqlardan Q.Əhmədov, İ.Babayev, F.Qədirov və başqaları geniş sahədə elmi tədqiqat işləri aparmışlar. 25 hektardan çox ərazini əhatə edən bu şəhərin xarabalıqları indiki Qəbələ rayonunun Çuxur Qəbələ kəndinin ərazisində yerləşir. Ətraf əraziyə nisbətən yüksək bir təpədə yerləşən Qəbələ şəhəri iki hissədən - şimalda Səlbirdən, cənubda isə Qaladan ibarətdir. Arxeoloji qazıntılar zamanı məlum olmuşdur ki. Antik dövrdə şəhərin məbədlər sahəsi hazırda Çaqqalh adlanan yerdə olmuşdur. Maraqlıdır ki, Səlbir və Qala bişmiş kərpicdən tikilmiş möhtəşəm qala divarları ilə əhatə olunmuşdur. Qəbələdə aparılan arxeoloji qazıntılar şəhərin tarixini ayrı-ayrı dövrlər üzrə ardıcıl surətdə öyrənməyə imkan yaratmışdır. Şəhər xarabalıqlarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı məlum olmuşdur ki, Qəbələ eramızdan əvvəl IV əsrin sonu, III əsrin əvvəllərində şəhər kimi meydana gələrək XVIII əsrin ortalarmadək yaşamışdır. Bu tarixi müddət ərzində şəhərin ictimai həyatında böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Müxtəlif tarixi hadisələrlə əlaqədar şəhər bir neçə dəfə dağıntılara məruz qalmış, bəzən daha kiçik ərazidə yerləşmiş, elə dövrlər də olmuş 121 dur ki, ətraf yerlərin ərazisi hesabına Qəbələ şəhərinin yerləşdiyi ərazi genişlənmişdir. Antik Qəbələ şəhəri Azərbaycan ərazisində meydana çıxmış ən qədim dövlət olan Albaniyanın V əsrin ortalarına qədər paytaxtı olmuşdur. Qəbələ şəhəri so- nralar da Azərbaycanın mühüm iqtisadi, inzibati mərkəzlərindən biri olmuşdur. Bu böyük tarixi dövrlər ərzində qəbələlilərin ictimai-iqtisadi həyatında və ideologiyasında da əsaslı dəyişikliklər baş vermişdir. İlk zamanlar çoxallahh olan şəhər əhalisi eramızın IV əsrində xristian dinini, daha sonralar isə tədricən müsəlmanlığı qəbul etmişdir. Maraqlıdır ki, arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmış maddi mədəniyyət qalıqlarında bütün bu dəyişikiklər öz əksini tapmışdır. Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları göstərir ki, V əsrin ortalarında Albaniya mərkəzinin Qəbələdən Bərdə şəhərinə köçürülməsinə baxmayaraq, bu şəhər uzun müddət Azərbaycanın mühüm sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi inkişaf etmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, eramızın IV-V əsrlərindən Qafqaz Albaniyasının iqtisadi, ictimai və mədəni həyatında yeni bir mərhələ başlanmışdır. Bu vaxtdan başlayaraq Albaniyada yeni iqtisadi-ictimai formasiya olan feodalizm təşəkkülü, xristianlığın dövlət dininə çevrilməsi, yerli əlifbanın kəşfi, bir sıra yeni orta əsr şəhərlərinin meydana çıxaraq formalaşması prosesi başlanır. Orta əsrlərdə Qafqaz Albaniyasının ərazisi bir tərəfdən Sasani, digər tərəfdən Bizans imperiyalarının döyüş meydanına çevrilir. Ölkəyə yadelli işğalçıların aramsız hücumları başlanır. VII əsrin başlanğıcında təqribən bütün Orta Şərq və o cümlədən Zaqafqaziya bir-biri ilə iki qüdrətli rəqib dövlət Bizans və Sasanilər İranı arasında bölüşdürülmüşdü. 122 Azərbaycanın orta əsr şəhərlərindən Qəbələ, Beyləqan, Naxçıvan, Bərdə, Dərbənd, Bakı, Şabran və başqalarında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı zəngin maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır. Bəşər tarixində şəhərlərin meydana gəlməsi və inkişafı hər hansı bir cəmiyyətin inkişaf xüsusiyyətləri ilə bağlı olmuşdur. Ona görə də şəhərin meydana çıxması və inkişafı barədə tədqiqatçı alimlər müxtəlif fikir söyləyirlər. Bir çox tədqiqatçılar şəhərlərin bir qrup feodal malikanələri və ya dini ibadət kompleksləri, yaxud da xırda bazarlar və ya karvansaraylar zəminindən meydana gəldiyini iddia edirlər. Lakin əslində isə tarixən şəhərlər inzibati, hərb və ticarət mərkəzləri kimi meydana gəlmişdir. Lakin şəhərlərin inkişafında əsas rolu sənətkarlıq və ticarət oynamışdır. Orat əsrlərdə Azərbaycanın ən möhtəşəm şəhərlərindən biri də Təbriz olmuşdur. IX əsrin əvvəllərində Təbrizdə möhkəm istehkam- qala var idi. Təbriz şəhəri ərəb xilafətinə qarşı mübarizədə müstəsna rol oynamışdır. Ərəb işğalçılarına qarşı azadlıq hərəkatının başında duran Babək 16-18 yaşlarında ikən iki ilə yaxın Təbrizdə Məhəmməd ibn Rəv- vad əl-Əzdinin xidmətində olmuş, 18 yaşma çatanda anasının yanma qayıtmışdır. Təbəri 835-ci il hadisələrindən bəhs edərkən İbn Rəvvadm nəslindən olan Məhəmməd ibn Bəisin ixtiyarında «Təbriz» və «Şahi» adlı iki möhkəm qala olduğunu bildirmişdir. Ərəb istilasına qarşı mübarizədə müstəqilliyə can atan Təbriz hakimi Məhəmməd ibn Bəis əvvəllər Babəkin müttəfiqlərindən idi və ona görə də Təbriz qalasını Babəkin ixtiyarına vermişdir. O, hətta Babəkin sərkərdəsi İsmət əl-Kurdi və onun yoldaşlarını azuqə ilə təmin edirdi. Lakin so- nralar Babək hərəkatının zəifləməsini görən Məhəmməd ibn Bəis 837-ci ildə İsmət əl-Kurdi və onun tərəfdarlarını ələ vermək məqsədilə onların Təbriz qalasına qonaq çağıraraq (Təbriz qalasına) həbs etdirir və Mötə- 123 Yüklə 346,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|