ƏSƏdulla qüBRƏt oğlu cəFƏrov azərbaycanin ilk sakiNLƏRİ Bakı-Elm-2004
Yüklə 346,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
daşnaksyutyunların gülləbəran etmələridir və s. Müxtəsər, Şuşada, Bakıda, Cəbrayıl və Cavanşir, həmçinin Zəngəzur uyuezdlərində daşnaksyuntyunlardan bir çox cinayətlər peyda olmuşdur ki, məcmuədə ardıcıllıqla ərz və təqdim edildiyindən burada təkrarına lüzum görülmədi. 2- ci səbəb: məhəlli hökumət məmurlarının müharibə zamanlarında etinasızlığıdır. Böyük Rusiya inqilabına görə mərkəzi hökumətin başı özünə qarışdığından xırda məmurlar özbaşınalığa üz qoyub erməni-müsəlman iğtişaşlarının sakitləşməsi üçün bir tədbirdə bulunmadılar. Bulundularsa da ermənilərin terrorları qorxusundan bir tərəfi əldə saxlayıb, digər tərəfə növbənöv vicdansızhqlar etməkdə idilər. Demək ki, bir tərəfi əzib qoyduğundan, əzilən camaat qarşı tərəfdən intiqam alınaq üçün hər cür təşəbbüslərdə bulunmağa məcbur olurdular. Budur ki, Qafqazın gözəl şəhərləri dağılıb, yandırılıb, yurdlarımız qan çalasına döndərildi. Bunlara şahid Naxçıvan uyez- dinin naçalniki Angil kimi vicdansızların fitnəkar hərəkətləridir. Belə ki, yanan atəşləri söndürməyib, əksinə caniləri bir sıra cinayətlərə sövq edirdi... 3- cü səbəb və iqtişaşa gəldikdə müsəlmanların el- msizliyi və müasir işlərdən bixəbər olmalarıdır. Müsəlmanlar elm və siyasətdən bixəbər olduqlarından hökumət məmurlarının Qafqazda tutduğu əqidəsini və ermənilərin o əqidədən necə istifadə etmələrini düşünmədilər. Bakı faciəsindən sonra erməni-müsəlman hadisələrinin bu qədər uzanmasına səbəb müsəlmanların elmi- sizliyidir, digər bir cəhət var isə o da müsəlmanların silahsız və müasir işlərdən xəbərsizliyidir. Bakıda müsəlmanları yoxlamaq üçün öz əsgərlərinə müəyyən işarə verdilər. O vaxt müsəlman camaatı hazırlıq görüb ayıq tərpənsəydilər erməniləri bir oyansa, bir tənbihə uğratsa idilər, Qafqaz faciələrinə büsbütün son qoyular, müsəlmanların da təbii şücaət və rəşadəti onlara məlum 181 olardı. Əvvəlinci faciələrdə ermənilərin bütün Qafqazı işğal altına alacaq qədərində əsgərləri yox idi. Ermənilər yalnız hiylə və siyasətlə iş tutub bir ovuc könüllü əsgərlərlə müsəlmanların qüvvəsini əzmək istəyirdilər. Belə ki, Bakıda sülh edib müsəlmanları yatırmaqla Şuşada müharibəyə başlayır. Şuşada sülh edib Gəncə quberniyasının sair yerlərini yandırmağa və dağıtmağa təşəbbüs edirdilər. Müsəlmanlar isə əvvəlcə bunları bilməyib, sonralar gözlərini açdılarsa da, ermənilər Türkiyədən və İrandan əsgər yığıb müsəlmanları əzməyə çalışırdılar. Bunları isbat üçün Ovçu-Şəbadək hərb meydanında tapılan iki erməni cənazəsi kifayət edər ki, hər birindən bir məktub çıxmaqla biri Türkiyəli, digəri isə İranlı olduğu meydana çıxdı. Bəli, mətləbə qayıdıram, müsəlmanların elmsizliyi bu iqtişaşlara üçüncü səbəbdir, demək olar. Dövrdüncü səbəbə gəldikdə ermənilərin avtono- miya-idarə muxtariyyəti həvəsində olmalarıdır. Bu sə- bəbiyyəti isbat üçün qələmə bir o qədər güc sərf etmək lazım deyil. Zira, ermənilərin hər aybaşı Londona, Parisə, Amerikaya qaçıb ərzi-hal etmələri bunlara kamil bir sübutdur. İngiltərənin verdiyi proqrama uyğun olaraq Türkiyədə muxtariyyət idarə həvəsində bir xeyli çalışdılar. Nəhayət, erməni qırğını Sosun, Zeytun, Van faciələri düşməndən sonra İngiltərəyə bir də müraciət etməyə məcbur oldular. İngiltərə isə son dəfə olaraq «Britaniyanın hərbi gəmiləri Türkiyənin Anadolu dağlarında cövlandan acizdir, nə yapayı,? - deməklə erməniləri Türkiyədə idarə muxtariyyəti həvəsindən bir növ düşürdü. İngiltərədən naümid olan ermənilər qırğından sonra Katalikos Mkrtıç cənablarını Berlinə, yəni Almaniyaya göndərməyə məcbur oldular. Mkrtıç cənabları Almaniya kabinəsindən «indi qılınc zamanıdır» sifarişini ermənilərə yetirən kimi ermənilər Türkiyədə müntəzəm bir Daşnaksyutkin partiyası təşkil və tənzim 182 etdilər. Türkiyə hökuməti ilə gözünü bərəldib dörd gözü ilə bu işlərə baxdığından Mkrtıç cənablarını İstambuldan Qüdsi-Şərifə qovub Daşnaksyutkin partiyasının da rəvacına əsla meydan vermədi (Necə ki, ermənilər Tiflisdə erməni-müsəlman sülh məclisində daşnaksyutkin partiyası barəsində lazımınca məlumat vermişdilər). Ermənilər Türkiyədə onların tazə partiyalarının rəvacını qeyri-qabil gördükdən sonra Qafqaza göz dikərək qədim əsrdən İranın bijənləri tərəfindən təxrib edilmiş Ermənistanı diriltmək həvəsinə düşdülər. Buna şahid 1878-ci ildə baş verən Qars müharibəsində şücaət göstərən erməni polkovnik Yorus-Məlikovun Eçmiədzin yaxınlığında olan Ani xərabəsini dövlətdən tələb etmək kimi əsassız xəyaldır. Bunların banisi və göstəriş verəni isə erməni yazıçısı Arsuni cənabları idi. Bu cənab Türkiyə şəraitinə baxıb, işin çətinə düşdüyünü görüb, erməniləri Qafqaza daşımağı məsləhət görmüşdü. Erməniləri Qafqaza daşıyandan sonra, Arsunin ömrü vəfa etməyərək, bu aralarda vəfat etdiyindən, əvvəlinci Dövlət Duması vəkillərindən Bahadurov cənablarını yerinə naib qoymuşdu. Bu cənab hər halda bir fürsət axtarırdı ki, Arsuni dünyadan gedəndə ona vermiş göstərişə təlimata itaət etsin, axırda erməni-müsəlman qırğını salıb. Salıb da, Dövlət Dumasına vəkil seçildi. Bu cənab Peterburqa yollandığı zaman ustadının verdiyi göstərişi - təlimatı özü ilə aparıb dumada elan etmək istədi. Belə ki, erməni və müsəlmanı müharibə səbəbinə bir-birindən ayırmaq niyyəti ilə Bakı quberniyasını və Gəncə quberniyasının aran yerlərini müsəlmanlara verib, İrəvan quberniyasını, Gəncə quberniyasının yaylaq və dağbasar ölkələrini ermənilərə verib, bunları da Qars sancağı ilə birləşdirib Erməni səltənəti təşkil etmək idi. Ermənilərin çoxdan bəri bu xəyalda olduğuna bu dəlalət edə bilər ki, Qars camaatına «Rusiya sizlərdən əsgər tutacaq» deyib qorxutmaqla onları ölkənin başqa yerlərinə hicrət etdirirdilər. Yenə, Qafqazda şiə- 183 Yüklə 346,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|