nun adı olduğunu qeyd edirlər və həmin tədqiqatçılara görə
«Arsax» - sözü - mərd tayfaların yaşadığı ərazi olmasını
bildirirlər.
Lakin III qrup tədqiqatçı alimlər xüsusilə tanınmış
türkoloq alim Mirəli Seyidov ilk dəfə olaraq Arsağın türk
xalqlarına mənsub olmasını bildirmişdir.
Türk xalqlarını fəxri sayılan Arsağın tarixi şəxsiyyət,
həm də dövlət başçısı, sərkərdə olması barədə çox az
məlumat gəlib dövrümüzə çatmışdır. Roma tarixçisi Pompey
Troq makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonrakı hadisələri
şərh edərkən Arsaq barədə də bəzi mülahizələr söyləmişdir.
O, 44 kitabdan ibarət olan «Filippin tarixi» əsərində
yazmışdır: «O zaman
naməlum mənşəli,
lakin böyük şöhrətə
malik Arsaq yaşamışdır».
Arsaq makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra, yəni
ev. əvvəl 323-cü ildən sonra siyasət aləminə çıxmış və tarixi
mənbələrin verdiyi məlumata görə böyük imperiya
yaratmışdır. Bu gün Arsağın yer, şəxs adı kimi işlənməsi
ətrafında müxtəlif mülahizələr irəli sürülür.
Araşdırmalar zamam məlum olur türkdilli xalqlarda
Arsaq ən əvvəl şəxs adı kimi işlənmiş, müəyyən vaxtdan
sonra isə onun mənsub olduğu sülalə və yaşadığı ərazi bu
şəxsin, yaxud, hökmdarın adını daşımışdır.
Arsaq sözünün araşdırılması aydın
göstərir ki, ar və saq
tərkib hissələri türk sözüdür. Arsaq sözünün birinci hissəsi
olan Ar - ər komponenti bütün türk dillərində igid, kişi
mənasını daşıyır.
Türkdilli xalqların söz ehtiyatında şəxs, yer, qəbilə, çay
adı bildirən Ar - ər tərkibli sözlər çoxdur. Bütün araşdırmalar
bu sözün yalnız türkdilli xalqların doğma sözü olduğunu
göstərir.
Arsaq sözünün ikinci tərkib hissəsi «saq» komponenti
isə tarixin bir sıra ictimai-siyasi hadisələrində böyük rol
oynayan, nəhəng imperiyası olan saq gəbilə- birləşməsinin
adıdır. Bu söz «ar - ər»lə birləşərk «saq
200
bağın tarixi haqqında bir-birinə zid iki fikir mövcuddur.
Həmin fikirlərdən biri budur ki, guya qədim Azərbaycanın
bir çox vilayətləri kimi Qarabağ ərazii də hələ eramızdan
əvvəl II əsrdə erməni çarı I Artaşes (189- 160-cı illər)
tərəfindən işğal edilərək Ermənistana qatılır və həmin
vaxtdan Kür çayı Qafqaz Albaniyasının və Ermənistanın
sərhəddi elan olunur. Bu yanlış fikiri söyləyən tədqiqatçılar
Strabonun «Coğrafiya» əsərinin XI kitabına əsaslanmışlar.
Bu fikrin əsas tərəfdarlarından biri olan S.T.Eremyan
yazmışdır: «Sağ sahil Albaniyası (Uti və Arsağ vilayətləri)
demək olar ki, altı yüz ıl (eramızın 387-ci ilinə kimi)
mərkəzləşmiş, quldarlıq dövləti olan Böyük Ermənistanın
tərkibində olduğundan ümumi erməniləşmə prosesinə məruz
qalmışdır.
Arsağ
vilayəti
artıq
IV-V
əsrlərdən
erməniləşdirilmiş, Uti vilayətinin əsas hissəsində isə
erməniləşmə prosesi VI əsrdə başa çatmışdır». Bu
saxta fikri
əsas tutan müasir erməni tarixçiləri belə hesab edirlər ki,
Qarabağ ərazisi, burada mövcud olan tarix, arxeologiya və
mədəniyyət abidələri, bütünlüklə Ermənistana məxsusdur.
Bu saxta fikir alban tarixçilərinin diqqətini cəlb etmiş və
Strabonun adı çəkilən kitabın mətni diqqətlə nəzərdən
keçirilmişdir. Bu vaxt məlum olmuşdur ki, I Arta- şesin işğal
etdiyi vilayətlər içərisində nə Qarqar, nə Uti və nə də ki,
Arsağın adı çəkilmir. Nəticədə araşdırmalar zamanı məlum
olmuşdur ki, hələ XIX əsrin sonunda Strabonun
tərcüməçilərini ermənilərin təsiri ilə onun «Coğrafiya»
əsərini saxtalaşdırmış və Artaşesin işğal etdiyi vilayətlər
siyahısına saxta olaraq Qafqaz Albaniyasının bir neçə
vilayətinin adını salmışlar.
Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı məlum olmuşdur ki,
yuxarıda qeyd etdiyimiz erməni tədqiqatçılarının əsərlərində
və fikirlərində elmi həqiqət yoxdur və onların hamısı saxta
və uydurma fikirlərdir.
Kürdən cənubdakı Azərbaycan torpaqlarının, o
cümlədən Dağlıq qarabağın
tarixən Ermənistana məx
202