3
ƏSGƏR RƏSULOV
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
QOHUM DİLLƏRDƏ YALANÇI EKVİVALENTLƏR PROBLEMİ
Uzaq dildən fərqli olaraq, qohum dildən tərcümə edən mütərcim öz üzərində
“hazırlıqlı” oxucu nəzarəti hiss edir. Belə ki, qohum dili ümumi şəkildə olsa da (günlük
danışıq, məişət leksikası və s. səviyyədə) hamı başa düşür. Başqa sözlə, öz tərcüməsini
iki dili bilən oxucuya ünvanlayan tərcüməçi tam və ya qismi bilinqvizm şəraitində
işləyir. Müqayisə üçün deyək ki, məsələn, Çin, ispan, yaxud yapon dilindən mütərcimin
belə bir “oxucu nəzarəti” xofu yoxdur. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, uzaq dillərin
mütəxəssisi olmayan birinin həmin dillərin orijinalından bədii əsəri dilimizə tərcümə
etməsi faktı ilə qarşılaşmaq mümkün olmadığı halda, Türkiyə türkcəsi mütəxəssisi
olmayan
xeyli insan var ki, bu dildən azərbaycancaya tərcümələr edirlər.
Qohum dildən tərcümə mətnin əslindən edilir (təbii ki, vaxtilə türkcə əsərlərin
ruscaya, daha sonra bu dildən dilimizə çevirildiyini unutmuruq), yəni sətri tərcümə
tamamilə ortadan qalxır, üçüncü bir dil üzərindən tərcüməyə ehtiyac qalmır. Təbiidir ki,
orijinaldan tərcüməyə imkan verən qohumluq müsbət cəhətdir. Leksik-frazeoloji
tərkibin böyük ölçüdə ortaqlığı, morfoloji-sintaktik ümumilik tərcümənin öz əslinə
adekvat olmasına imkan verir. Bu müsbət cəhət özünü poetik tərcümələrdə xüsusilə
göstərir. Tərcümə prosesində şeirin forma, misra, beyt, bənd kimi komponentlərinin
bütünlüklə orijinala uyğunluğunu saxlamaq, qafiyə cütlərinin qarşılıqlarını, əksər
hallarda, tam mühafizə etmək mümkün olur. Məsələn, Türkiyənin tanınmış şairlərindəm
Kamaləddin Kamu Kaminin dilimizə çevrilmiş “Qürbət” şeirinə baxaq:
Gurbet o kadar acı,
Ki, ne varsa içimde,
Hepsi bana yabancı,
Hepsi başka biçimde.
Eriyorum gitgide,
Elveda her ümide,
Gurbet benliyimi de,
Bitirdi bir biçimde.
Ne arzum, ne emelim,
Yaralanmış bir elim,
Ben gurbette değilim,
Gurbet benim içimde.
Bu şeirin birinci və ikinci bəndləri cüzi əl gəzdirilməklə dilimizə transliterasiya
edilmişdir. Tərcümədə leksik vahid, ritm, bölgü, qafiyə cütlükləri eynilə mühafizə
olunmuşdur ki, bu, dillərimizin yaxın qohumluğunun ən bariz göstəricisidir. Lakin
şeirin üçüncü bəndinin ilk iki misrasının tərcüməsində qeyri-dəqiqlik nəzərə çarpır ki,
nə qədər qəribə olsa da, bu səhv də dillərimizin qohumluğundan qaynaqlanır. Belə ki,
şəxs (xəbərlik) şəkilçiləri ilə mənsubiyyət şəkilçiləri türkcədə üst-üstə düşdüyü halda,
dilimizdə fərglidir (Müqayisə et: türkcə
ben müdürüm, benim müdürüm; Azərbaycan
dilində
mən müdirəm, mənim müdirim). Buna diqqət edilməməsi tərcümədə məna
təhrifinə yol açmışdır:
Nə arzu, nə əmələm,
Yaralanmış bir eləm.
4
Mən qürbətdə deyiləm,
Qürbət mənim içimdə.(4)
Mütərcim
emelim və
elim kəlmələrindəki mənsubiyyət şəkilçilərini I şəxs (xəbər)
şəkilçiləri ilə vermiş, ismi xəbərin
değilim inkarının sonundakı şəxs (xəbər) şəkilçisi ilə
qafiyə cütlüyünü qorumağa cəhd etmiş, məna təhrifinə yol açmışdır. Orijinalda lirik
qəhrəmanın nə
arzusu, nə bir
əməli qalıb, Vətəni,
eli yaralıdır, özü qürbətdə olmasa da,
bu sıxıntılar – arzusuzluq, həvəssizlik, ölkəsinin düşmən tərəfindən işğalı,
parçalanmışlığı ona öz Vətənində qürbətçilik hissi yaşadır. Tərcümədə isə sanki lirik
qəhrəmanın özü nə
arzu, nə
əməldir, o özü yaralanmış bir
eldir. Yeri gəlmişkən, bəzən
buradakı
el sözünü səhvən
əl şəklində işlədirlər.
Dil qohumluğu tərcümənin yalnız linqvistik tərəfini təşkil edir. Unutmayaq ki, bu,
hərfi və ya sətri tərcümə deyildir və qohum dillərin poeziyasındakı ekvimetriklik və
ekviritmiklikdən, qohumluğun vermiş olduğu bu imtiyazdan bacarıq və məharətlə
istifadə etmək lazımdır. Lakin, təəssüf ki, türkcədən tərcümə edilən nəsr nümunələrinin
bir çoxuna saxta ekvivalentlikdən qaynaqlanan xətalar, tərcümə formalizmi, poeziya
nümunələrinə isə eyni zamanda məna və üslub təhriflərinə yol açan həddən ziyadə
orijinala yaxınlıq – hərfilik problemi xarakterikdir.
Тürkiyə türkcəsi və Azərbaycan dilinin genealoji qohumluğu, qrammatik
quruluşlarının və əsas lüğət fondlarının ümumiliyi bəzən belə bir səhv təsəvvür yaradır
ki, bu iki dil tamamilə eynidir və hər bir azərbaycanlı türkcəni xarici dil kimi öyrənmə
ehtiyacı duymadan bu dildə sərbəst danışa, türkcədən əslinə adekvat şifahi və yazılı
tərcümə edə bilər. Bu düşüncə Azərbaycan dilinə münasibətdə Türkiyə türklərinə də
hakimdir. Halbuki yaxın qohumluqlarına, hətta əkiz qardaşlıqlarına baxmayaraq, müasir
Türkiyə türkcəsi və Azərbaycan dilinin müasir sinxron vəziyyətlərinin müqayisəli təhlili
göstərir ki, həmin dillər arasında mühüm fərqlər vardır. Bu fərqlərin meydana çıxması
və bugünkü səviyyəyə gəlib çatmasının ən mühüm səbəbi həmin dillərin daşıyıcısı olan
xalqlarımızın son beş yüz ildə müxtəlif bayraqlar altında və dövlətlər şəklində, fərqli
tarixi, psixoloji, sosial-iqtisadi, ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi məkan və şəraitdə yaşamış
olmalarıdır.
Bu fərqlər sadəcə hər iki dilin leksik-frazeoloji layları ilə əlaqədar deyil. Belə ki,
bu fərqlərdən irəli gələn problemlər özünü yalnız bu dillərin günlük danışıq, məişət
leksikası səviyyəsində, şifahi tərcümədə yox, həm də yazılı tərcümələrdəki morfoloji və
qrammatik
problemlərdə, funksional üslub məsələlərində göstərir.
Bu fərqlər iki dildəki fərqli danışıq səsləri və bunların yazıdakı işarələri olan
hərflərdən tutmuş hər iki dilin orfoepiyasına (vurğu, intonasiya, ritm, pauza),
orfoqrafiyasına və durğu işarələrinə qədər uzanır.
Bu fərqlər dillərimizin leksikasını, söz və termin yaradıcılığını əhatə edir.
Morfoloji və morfemoloji fərqliliklərdə bariz şəkildə ortaya çıxır, felin fərqli zaman və
şəkillərində, analitik (təsviri) fel tərkiblərində, qrammatik şəkilçilərdə özünü göstərir.
Subyektiv modallığın fərqli ifadə formalarında, sintaktik konstruksiyalarda, müxtəlif
tərkiblərin (məsdər, feli sifət, feli bağlama) cümlədə işlənmə tezliyi və
cümləyaratmadakı rolunda meydana gəlir. Cümlə quruluşunda, sual cümlələrinin
meydana gətirilməsi üsullarındakı fərqlərdə, tabeli mürəkkəb cümlələrdə və onun
komponentlərini əlaqələndirən bağlayıcıların istifadəsində və s. və i. məsələlərdə ortaya
çıxır.(9)
Məsələn, Azərbaycan dili ilə müqayisədə türkcədə tabeli mürəkkəb cümlələrin,
xüsusilə də
ki bağlayıcılı tabeli mürəkkəb cümlələrin işlənmə tezliyi çox azdır. Budaq
cümləli tabeli mürəkkəb cümlələr yerinə, türkcədə sadə və genişləndirilmiş sadə
cümlələrə üstünlük verilir. Bu zaman türkcədə
cümlemsi adı verilən məsdər, feli sifət və