9
türkcədə və Azərbaycan dilində həm omonim, həm də transomonim kəlmələr olaraq
işlədilən
saz sözünə baxaq.
“Saz” sözünün mənalarından biri
“qamış” deməkdir. Mövlana Cəlaləddin
Ruminin “Məsnəvi”sinin ilk beytlərinin türkçə tərcümələrindən birində oxuyuruq:
Dinle neyden kim hikayet etmede,
Ayrılıklardan şikayet etmede.
Kestiler sazlık içinden der beni,
Dinler ağlar hem kadın, hem er beni.(13)
Sazlık (qamışlıq) kəlməsi dilimizdə bu mənalarda işlədilmir, transomonimdir - hər
iki dildə olub, müxtəlif mənalara gələn kəlmədir.
Eləcə də Azərbaycan dilində
“işləyən, sağlam, istismara hazır vəziyyətdə”
mənasında işlətdiyimiz
“saz” sifəti bu mənada türkçədə işlənmir. Türk dilində bu
mənada
“ayarlanmış, ayarlı, ayarı yapılmış” sözlərindən istifadə olunur. Əlbəttə, bu
transomonimlər tərcümədə çətinlik törətmir, mətn içərisində (dar və ya geniş
kontekstdə) düzgün mənaları asanlıqla müəyyənləşdirilə bilir. Burada bizi
maraqlandıran və üzərində durmaq istədiyimiz
“saz” kəlməsinin hər iki dildə nisbi
sinonim kimi işlədilən mənalarıdır ki, yalançı ekvivavelentlik məhz bu məqamda
meydana çıxır. Fars dilindən alınma
“saz” kəlməsinin türkcədəki mənalarından biri
“hər hansı bir musiqi aləti, çalğı” deməkdir:
Dün bezminizin bir ezeli neşesi vardı, /
Saz sesleri ta fecre kadar Körfezi sardı... (Yəhya Kamal).
Türkcədəki
“nefesli sazlar”, “şarkıcı ve saz arkadaşları (takımı)” dilimizdə
“nəfəsli musiqi alətləri”(“nəfəsli çalğılar”), “müğənni və onun ansamblı”, “sənətkar
və onu müşaiyət edən musiqi kollektivi” şəklində işlədilir.
“Saz” kəlməsi ədəbi
dilimizdə bu mənada yoxdur. Azərbaycanda
saz adlanan
“mizrabla çalınan telli musiqi
alətinə” türkcədə
“bağlama” deyilir. Bununla yanaşı, türkcədə
“saz” kəlməsinin
mənalarından biri Azərbaycan dilindəki kimi elə
“saz” deməkdir və lüğətdə
“mızrapla
çalınan uzun saplı halk çalgısı” kimi açıqlanır.
“Saz şairi” isə
“aşık” (aşıq)
kəlməsinin sinonimidir.
Digər tərəfdən, dilimizdə bu kəlmənin mənası bəzən bu sözün türkcədəki
mənaları ilə qismən örtüşür, bəzən hətta üst-üstə düşür:
“Sazımız - sözümüz”
ifadəsindəki
“saz” kəlməsi ilə sırf
saz musiqi aləti nəzərdə tutulmur. Buna görə də, bu
kəlmənin saxta ekvivalent ola bilmə ehtimalına tərcümədə diqqət etmək lazımdır.
Məsələn, tərcümə zamanı türkcə mətndə rastlaşdığımız
“Orhan güzel saz çalıyor”
cümləsini
“Orxan gözəl saz çalır” şəklində tərcümə etmək səhv olacağına görə,
dəqiqləşdirməyə ehtiyac var. Mətnin orijinalında Orxanın çaldığı
sazın hansı musiqi
aləti oldunu müəyyənləşdirmək mümkün deyilsə, sadəcə
“Orxan musiqi alətində gözəl
çalır” demək daha doğrudur.
İndi isə türkcənin ərəb dilindən alınma
“kalp” omoniminin lüğəvi mənalarına
baxaq:
Kalp I - 1. yürek. 2.yürek hastalığı. 3.duygu, his; Kalp II - dönüştürme, bir
durumdan başka bir duruma çevirme; Kalp III - düzme, sahte.
Burada üzərində durmaq istədiyimiz bu sözün birinci mənasıdır. İkinci mənası
dilimizdə yoxdur. Üçüncü mənası isə
(qəlp, saxta) hər iki dildə üst-üstə düşür. Türkcədə
“kalp” kəlməsinin ilkin assosiasiyası bədən üzvüdür, anatomik orqandır, dilimizdəki
“ürək” termininin qarşılığıdır. Türkcədəki
kalbim çarpıyor (atıyor), kalp ameliyatı, kalp
krizi, kalp ilacı, kalp hastalığı kimi söz birləşmələri Azərbaycan dilində işlənməz. Lakin
işin çətinliyi burasındadır ki,
I kalp kəlməsinin 3-cü mənası dilimizdə də
qəlb, duyğu,
könül mənasında işlədilir və yalançı ekvivalent olma ehtimalı çoxdur. Məsələn,
Sen çok
kalpsiz birisin cümləsindəki
kalpsiz kəlməsi dilimizdəki
qəlbsiz, hissiz, duyğusuz
10
mənasındadır.
Saxta ekvivalentlərin bir hissəsi bir-birinə tamamilə tərs mənalı, hətta antonim
kəlmələr kimi çıxış edirlər. Məsələn,
kapı-qapı kəlməsi türkcədə futbol meydan-
çasındakı
qapı mənasında işlədilməz, bu mənada
kale kəlməsi işlədilir:
Stadda kale
arkası sıralarda genellikle rakip takımın taraftarları oturur – Stadionda qapı
arxasındakı çərgələrdə, əsasən rəqib komandanın azarkeşləri oturur.
Eyni kökdən düzəldilən
kapıcı-qapıçı türkçədə ev, otel kimi yerlərdə
gözətçi,
xidmətçi, qapıçı deməkdir. Sonuncu mənada Azərbaycan dilində də işlədilir.
Dilimizdəki digər mənadakı
qapıçıya isə türkcədə
kaleci deyilir. Məsələn,
Rüştü yaxşı
qapıçıdır cümləsində
qapıçı kəlməsinin mənası türkcəyə kontekstdən kənarda düzgün
tərcümə edilə bilməz, çünki onun
futbolçu yaxud xidmətçi olması dəqiqləşdirilmədən bu
sözü türkcəyə çevirmək mümkün deyildir.
Qaracaoğlandan tərcümə edilmiş aşağıdakı parçada da mütərcim yalançı
ekvivalentin tələsinə düşmüşdür:
Ala gözlü mənli dilbər,
Qoyma məni el yerinə.
Altun kəmərin olayım,
Dola məni bel yerinə. (5)
Şeir parçasının orijinalında işlədilən
ben kəlməsi türkcədə omonim kəlmədir.
Birinci
ben dilimizdə işlədilən
mən şəxs əvəzliyidir. İkinci
ben isə
xal, çil, ləkə
deməkdir ki, bu mənaları dilimizdə yoxdur. Əslində, gəraylının birinci misrası belə
tərcümə olunmalıydı:
Alagözlü, xallı dilbər...
“Dodaqdan qəlbə” romanının mütərcimi də saxta ekvivalent problemindən öz
nəsibini alıb. Əsərin türkcəsində oxuyuruq:
“Bu izdivacın mahsullerini hele bir tasavvur
et... Mesela şu alacalı necef taşlarına benziyen “mah-ı seher”le bir menekşe, yahut
gülden alınmış bir çocuk... Menekşe, yahut gülün kokusunu bir lezzet halinde veren
üzüm...”. Cümlələrin tərcüməsinə baxaq:
“Bu cütləşmənin nəticələrini bir təsəvvürünə
gətir...Bax, ala-bəzək muncuqlara bənzəyən “mahi-səhər”lə bir bənövşə yaxud güldən
alınmış bir məhsuldur... Bənövşə yaxud gülün ətrini verən bir üzümdür...”(3)
Cümlədə yalançı ekvivalent “tələsi” var. Belə ki, türkcədə
gül kəlməsi dilimizdəki
kimi bütün çiçəklərə verilən ümumi ad deyil, yalnız
qızılgül deməkdir. Orijinalda da
söhbət qızılgüldən gedir, bənövşə və gülün yanaşı işlədildilməsi də tamamilə təbii
səslənir. Digər tərəfdən, Azərbaycan dilində
güllər kəlməsi
çiçəklər sözünün sinonimi
kimi çıxış edir. Türkcədə bu, mümkün deyil.
Türk yazıçısı A.Qədirin “On beş gün Sovet İttifaqında” adı ilə dilimizə çevrilmiş
yol-səyahət oçerkinin orijinalında belə bir cümlə var:
Sofraya erik büyüklükte kiraz
geldi. Tərcümədə oxuyuruq:
Süfrəyə ərik irilikdə gilas gətirdilər.(1)
Erik kəlməsi
türkcədə
alça deməkdir. Dilimizdəki
ərik kəlməsinin türkcədə qarşılığı
kayısıdır.
İndi də Orxan Vəlinin çox sevilən “İstanbulu dinləyirəm” adlı altı bəndlik şeirinin
orijinalından alınmış bəndə və həmin bəndin dilimizə tərcüməsindəki xətalara, o
cümlədən saxta ekvivalent “tələsinə” diqqət yetirək:
İstanbul'u dinliyorum, gözlerim kapalı;
Kuşlar geçiyor, derken;
Yükseklerden, sürü sürü, çığlık çığlık.
İstanbulu dinləyirəm, gözlərim qapalı.
Quşlar ötür, deyilirkən;(?)
Yüksəklərdən, dəstə-dəstə (?), hayla küylə;(?)(8)