Əsgər Rəsulov

 
 
14 
“Ara”,    “Bulunsun”,  “Ali  okula  gitmiyecek”,  “İnsan  kendi  ülkesinden  uzaklaşıp  da 
böyle  başka  ırklara  meskun  ayrı  isimli  yerlere  gitti  mi,  bilmediği,  görmediğim  acayip 
vakalarla karşılaşmak, birtakım sergüzeştler geçirmek ister”. 
Tahir Nejat Gencan həmkarlarından fərqli olaraq cümləyə belə bir tərif vermişdir: 
“Tümce bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteği, bir yargıyı, bir olayı, anlatmaq için 
kurulan sözcük dizisine tümce denir”.(5, s.69) 
Müəllifin  verdiyi  tərifdən  aydın  olur  ki,  o  cümlənin  ünsiyyət  vasitəsi  olduğunu 
təsdiq edir. O, sübut etməyə çalışır ki, insanlar obyektiv aləm haqqında fikirlərini, bir-
biriniə demək istədiklərini nitqin canlı vahidi olan cümlələr vasitəsilə həyata keçirirlər. 
Məhərrəm  Erginin  cümləyə  verdiyi  tərif  T.N.Gencanın  cümləyə  verdiyi  tərifə 
məzmunca  çox  oxşayır.  O,  yazır:  “Cümle  bir  fikri,  bir  düşünceyi,  bir  haraketi,  bir 
duyguyu, bir hadiseyi, tam olaraq bir hüküm halinde ifade eden kelime gurubudur”.(6-
376) 
Müasir  türk  dilində  cümlə  haqqında  ətraflı  məlumata  Hikmət  Dizdaroğlunun 
əsərində  rast  gəlirik.  Məlumat  üçün  qeyd  etmək  istərdik  ki,  cümlə  probleminə  həsr 
olunmuş yeganə əsərdir. 
Müəllif  cümlə  haqqında  məlumatı  “Tümce  Kavramı  ve  Tümcenin  Nitelikleri  ”, 
“Tümcenin Tanımı” başlığında vermişdi.(7) 
Müəllif cümləni ünsiyyətin ən önəmli vasitəsi hesab edir: “Tümce bildirişim aracı 
olması bakımından, dilin üst basamağıdır”(8-7) 
Cümlə haqqında daha sonra yazır: 
“Tümce bir yargı birimi olmakla birlikte duyguları, dilekleri, özlemleri belirtilme 
istenen  görevi  de  vardır.  Tümce  ya  tek  sözcükten,  ya  da  bir  çok  sözcükten  oluşur.  Bu 
anlatılmak  istenen  düşüncelerin,  belirtmek  duyguların  kapsamı  ile  ilgilidir.  Çeşitli 
düşünce ya duyguları tek sözcükle (yüklemle) anlatma olanağı yoktur”. (9. 7-8) 
Müəllif  cümlə  haqqında  gəldiyi  nəticəni  belə  izah  edir:  “Kısaca,  anlamı  yapı  ve 
görev  ilgisiyle  bütünleşen  sözcük  dizisine  tümce  denir”.  Azərbaycan  dilçiliyində  bu 
mövzu  çox  geniş  tədqiqat  obyekti  olmuş,  cümlə  haqqında  ümumi  məlumat,  cümlənin 
quruluşca növləri-sadə və mürəkkəb cümlələr, cümlə üzvləri mövzuları haqqında geniş 
səpkidə məlumat verilmişdir. (10) 
Cümlənin  aktuallığını  şərtləndirən  ən  vacib  məsələlərdən  biri  sintaksisdə  sadə 
cümlə  problemidir  ki,  bu  da  çox  zaman  mübahisələrə  səbəb  olur.  Görkəmli  alim 
Qəzənfər  Kazımov  qeyd edir ki,  sadə  cümlənin  əsasını  bir-biri ilə  məna və qrammatik 
cəhətdən bağlı olan, müstəqil sintaktik vəzifə daşıyan sözlər və  birləşmələr təşkil edir: 
Bu cür sözlər və birləşmələr sintaktik səviyyədə  cümlə üzvü adlandırılır.  
Müəllif  təktərkibli  cümlələrdən  bəhs  edərək  yazır:  Cüttərkibli  cümlələrdən  fərqli 
olaraq,  təktərkibli  cümlələr  baş  üzvlərdən  yalnız  biri  əsasında  formalaşır.  Digər  baş 
üzvə  ehtiyac  olmur.  Məsələn:  O  zaman  bahar  idi.  Aydınlıq  gecəydi  (İ.  Əfəndiyev). 
Qaranlıq,  sakitlik,  yalnızlıq  idi  (Mir  Cəlal).  Qarasu  çayına  Gursu  deyirmişlər.  Gursu 
çayının  vadisində  yaşayan  Odərlərə  Ərey  deyirmişlər  (İ.Hüseynov).  Yeyənə,  içənə, 
aldığını qoltuğuna vurana, vaqonda gözləyənə, sevgilisinə aparana bax! (Mir Cəlal). Bu 
cümlələr baş üzvlərdən yalnız xəbərin iştirakı ilə qurulmuşdur.  
Müəllif  qeyd  edir  ki,  göründüyü  kimi  verilmiş  misallarda  mübtəda  yoxdur  və 
onun cümləyə gətirilməsi mümkün deyildir. Əgər verilmiş cümlələrdə mübtədanı bərpa 
etsək cümlənin quruluşu ilə yanaşı semantikasında da fərq əmələ gələr.  
Cəbəri üçüncü şəxsin cəmində və ikinci şəxsin təkində olan sonrakı üç cümlə də 
mübtəda təsəvvürü var, lakin, qeyri-müəyyən və ümumi şəkildədir, ona görə də həmin 
cümlələrə mübtəda artırsaq onların mənasını daraltmış olarıq. 
Aparılan  tədqiqat  göstərir  ki,  Azərbaycan  dilçilərində  fərqli  olaraq,  türk 
dilçiliyində  cümlə,  onun  növləri  haqqında  fərqli  fikirlər  mövcuddur.  Məsələn:  Yüksel 

---

 
 
15 
Göknelin    məqaləsində  cümlənin  növlərindən  bəhs  edərkən  (beş  növünü  göstərir)  (11-
263-270) 
Cümlənin quruluşuna görə bölgüsünü əsas götürdükdə, türk dilçilərinin bu prinsip 
əsasında bölgülərində müxtəliflik özünü göstərir.  
T.banguoğlu cümləni iki yerə bölür: 
1. Basit cümle-tek bir yargıdan ibaret ve bir tek yüklemi olan cümlelerdir. 
Örneğin: Suçlu sonradan mahkemede sözünü inkar etti. 
2. Bileşik cümle-birden fazla yargıdan meydana gelen bir söyleyiş topluluğudur. 
Örneğin: Turhan gelmiyecek, çünki, karısı hasta. 
Digər türk dilçiləri əsasən cümlələri q uruluşlarına  görə  cümlə  növləri  kimi  təsnif 
etmişlər.  Deyilənlərə  əsaslanaraq,  onlarda  cümlənin  üç  növü  olduğunu  göstərirlər. 
Türklərin təbiriylə desək, basit ve bileşik növləri bütün dilçilər qəbul edir. 
Türk  dilçilərinin  cümlənin  quruluşlarına  görə  göstərdikləri  cümlə  növlərini 
nəzərdən keçirək:  
Kemal  Demiray-basit,  bileşik,  sıra  ve  bağlı  cümleler,  T.N.Gencan-yalınç, 
bağımsız,  önermelerden  birləşmiş  tümce,  bileşik  tümce,  bileşik  tümce,  S.Güneş-basit, 
bileşik  cümleleri  ifade  etmiş,  ara  cümle,  A.Beşerek-basit,  bileşik,  sıralı  cümleler, 
V.Hatiboğlu-yalın,  bileşik,  ara,  girişik,  sıralı,  devrik,  kesik  tümceler,  Haydar  Ediskun-
yapılarına  göre  tümceleri-basit,  bağımsız  bileşik  cümleler  deyə  adlandırdıqdan  “sonra 
şekillerine göre cümleler, sıra cümleler, bağlı cümleler” olaraq bilmişdir. 
M.Ergin,  T.Banguoğlu,  (yalın,  girişik  ya  da  karmaşık),  K.Bilgegil  isə  cümlenin 
quruluşuna  görə  basit  ve  bileşik  növlərini  qəbul  etmişlər.  Hikmət  Dizdaroğlu  yapı 
bakımından iki türlü tümce olduğunu qeyd edir: yalın tümce, bileşik tümce. O, yazır: 
“Bir tek düşünceyi, bir tek duyguyu yargıya bağlayan ve içinde tümcemsi, iş tüm-
ce, yan tümce bulunmayan bağımsız yargılı anlatıma yalın tümce denir”.(11-187) 
  O, daha sonra cümlənin başlıca xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi göstərir: 
1.İçinde tümcemsi, içtümce, yantümce yoktur. 
2.Yapıca kendinden önceki, ya da sonrakı tümcelere bağlı değildir. 
3. Tek yargı bildirdiğinden, bir temel tümceye dayalıdır. 
Müəllif  demək  istəyir  ki,  sadə  cümlə  dedikdə,  qısa  söz  sayı  az  olan  cümlə 
düşünmək doğru deyildir. 
Göründüyü kimi “Yalın tümceler tek sözcükten meydana gelebileceği gibi, birçok 
sözcükten de oluşabilir”. 
Örneğin: Geldik. Öğrenciğim. Düğüne gittim (Ahmet Rasim), 
Türklerin yurt sevgisile dolu göğüsleri, melul inhisazlara karşı daima demirden bir 
duvar gibi yükselecektir (Atatürk). 
Yuxarıdakı  cümlələri  incələdikdə  görürük  ki,  hansında  tək  bir  fikir,  tək  bir  hiss, 
tək bir vəziyyət şərh olunmuşdur. 
H.Dizdaroğlu  sadə  cümlədən  bəhs  edərkən  xəbərin  ifadə  vasitələrinə  görə  sadə 
cümlələri “Yalın ad tümcesi”, “Yalın eylem tümcesi” adlandırır. 
Qeyd  etmək  istərdik  ki,  bu  cür  təsnifata  əksər  türk  dilçilərin  əsərlərində  rast 
gəlinir.  Cümlə  üzvlərinin  sıralanmasına  görə  “Yalın  Düz  Tümce”,  “Yalın  Tümce” 
növlərini göstərir. 
Örneğin: 
Su çülüğü, öteki çüllüğe benzemez (Y.Mahmut). 
Bu ellerde tamam ayrı bir sanat eseridir (Yusif Ziya Ortaç). 
O,  xəbəri  cümlənin  sonunda  işlədilməyən  cümlələri  (Yalın  devrik  tümce) 
adlandırır. 
Senden seyrediyorum denizlerin en mavişim (Cahit Sıtkı Tarancı). 
Siz çocuk oyuncağı mı sanıyorsunuz eleştirmeyi? (Ataç). 

---