21
qrammatik kateqoriyalarının olması təbii sayılmalıdır. Müasir türk ədəbi dilində qoş-
maların spesifik, qrammatik kateqoriya olması da məhz bununla əlaqədardır. Rus
dilindən türk dilinə tərcümə əsasında o dildəki önqoşmaların (predloqların) türk dilinə
bəzən leksik məna bildirən sözlərlə tərcümə edilməsi bunları eyniləşdirməyə əsas verir.
Məs: “У окна” türk dilinə “pencerenin yanıbaşında” tərcümə olunursa, “на улице” isə
“sokakta” kimi tərcümə ediləcəkdir. Rus dilindəki ifadəyə “где” sualı veriləcəkdir. Bu
baxımdan hər bir nitq hissəsinin dəqiq mövqeyini, işlənmə yerini təyin etmək üçün dilçi
alimlərin fikirlərinə hörmətlə yanaşmaq lazımdır.
Qeyd etmək istərdik ki, indiyə qədər nitq hissələrinə aid müxtəlif səpkidə məqa-
lələr, monoqrafiyalar yazılmasına baxmayaraq, yenə də bu sahənin dərindən öyrənil-
məsinə fikir vermək lazımdır.
Apardığımız tədqiqat nəticəsində, köməkçi nitq hissələri, eləcə də qoşmalar
haqqında çox tutarlı tədqiqat əsərlərinə rast gəlirik. Bunlardan Neşe Atabey, Dr.İbrahim
Kutluk, Sevgi Özer tərəfindən yazılmış, II cildlik tərtibatda “Sözcük türleri” əsəri
diqqəti cəlb edir. Bu kitaba müraciət edərkən nitq hissələrinin təsnifatı və tədqiqi ilə
əlaqədar yazılmış əsərlərin bir növ nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. Bu kitabda
qoşmalar başqa nitq hissələri ilə qarışdırılmır. Ən maraqlı cəhət sabit və qeyri-sabit
qoşmalar isə ayrı-ayrı tədqiq edilib. Ümumiyyətlə, nitq hissələrini, eləcə də qoşmaları
tədqiq edərkən müəlliflərə qədər deyilmiş fikirlərə münasibət, yeri gəldikcə qeyd
olunmuşdur.
Müəlliflər doğru olaraq qeyd edirlər ki, qoşma məsələsini çətinləşdirən səbəb
Avropa dillərinə əsaslanmaq olmuşdur. Daha dərinə getdikcə görürük ki, bu fikri yalnız
qoşmalara şamil etmək düzgün olmazdı. Bu təsiri ümumiyyətlə, nitq hissələrinin
təsnifatı prinsipinə də aid etmək doğru olardı.
Kitabda oxuyuruq: “Kimi dilbilgisi kitablarında ilgeç ve bağlaçları anlamsız
sözcükler olaraq benimsemektedirler. Burada özellikle belrtmek istediğimiz konu
herhangi bir dilde anlamsız bir sözcük olmadığı gibi, sözcüklerin belirli kavramların
anlatımı için yaratıldıklarıdır. Eskilerin edat adı altında topladığı sözcükleri ilgeç,
bağlaç, ünlem diye ayrı-ayrı düşünmekteyiz ”. ( 5, s.132)
Əsərdə qoşmaları şəkilçilərlə eyniləşdirmə təmayülü də vardır. Məs: buna göre,
yerinə bence, kendime göre yerinə kendimce ifadələrində ”bana göreni” bence modal
sözünə bərabər etmək, “göre”ni “ce” şəkilçisi ilə eyniləşdirmək, dilin tədqiqi
baxımından doğru hesab edilməməlidir. ” Görə”nin öz yeri və vəzifəsi, “ce”nin də öz
yeri və funksiyası vardır.
Zəngin materiallarda əhatə olunmuş bu kitab hələ çox mübahisəli məsələlərin həll
olunmasına köməklik göstərəcəkdir.
Müasir türk ədəbi dilində qoşmaların xüsusi yeri olduğu üçün dərslik və dərs
vəsaitlərində, rus dilində yazılmış əsərlərdə onların izahına xeyli yer verilmişdir. Fəqət
qoşmalar sistemləşdirilməmiş, dərs planına uyğun olaraq səpələnmiş halda verilmişdir.
“Учебник турецкого языка” kitabında müəllif “послелог” adlandırdığı
qoşmalara ile, için, kadar, gibi və s. kimi artıq sabitləşmiş qoşmalarla yanaşı sonra,
evvel, önce və s. zərflə də daxil edilmiş (bunlar zaman bildirən sözlərdir) eyni zamanda
ara, üst, alt, doğru, yan, karşı, ön, arka, iş, dış, hak (kı), zarf, üzer (i)
kimi çoxu məkan anlayışını bildirən sözləri isə ayıraraq onlara “Имена в служебном
роли” adını vermişdir. (9, стр.178)
Düşünürük ki, göstərilən təsnifat da özünü doğrultmur. Zaman bildirən sözlərin
qoşmalara, məkan bildirən sözlərin isə köməkçi sözlərə daxil edilməsi, daha doğrusu
onların başqa-başqa siniflərə ayrılması yalnız rus dilinin qrammatik quruluşundan çıxış
etməyin nəticəsi ola bilər.
Dünya dillərindən olduğu kimi türk dilində də islahatlar aparılmış, özləşmə
22
nəticəsində başqa dillərdən alınmış sözlərin yeni, əsil türk sözləri ilə əvəz edilməsi
prosesi davam etməkdədir.
Köməkçi nitq hissələrinə müraciət etməyimizdə əsas məqsədimiz, qoşmaların
leksik-semantik xüsusiyyətlərini bir daha nəzərdən keçirmək olub. Burada əsasən, bu
köməkçi nitq hissəsinin digər köməkçi nitq hissələrindən, fərqli və üstün cəhətlərini
geniş şəkildə ətraflı tədqiq etmək, onun lazımi qiymətini verməyi qarşımıza məqsəd
qoyduq.
Oxucuların nəzərinə çatdırmaq istəyirəm ki, Azərbaycanda ilk dəfə olaraq
“Müasir Türk Dilində köməkçi nitq hissələri” (keçid prosesi) adlı monoqrafiya pro-
fessor R.Rüstəmov tərəfindən yazılmışdır. Həmin monoqrafiyada ad-qoşmalar, onların
leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətləri geniş şərh olunmuş, istənilən məntiqi
nəticə əldə edilmişdir. Müəllif haqlı olaraq qeyd etmişdir ki,qoşmalar əsas nitq hissələri
ilə morfoloji elementlər arasında aralıq mövqe tutur.Qoşmaların türk dilinin morfoloji
quruluşunda belə aralıq mövqeyi həmin nitq hissəsinin əsas nitq hissələri ilə sıx əlaqədə
olduğunu şərtləndirir. Əsas nitq hissələrindən qoşmalara keçid prosesində isə iki
mühüm tipi fərqləndirmək lazımdır. Birincisi, tarixən əsas nitq hissələrindən təcrid
olunaraq tarixi inkişaf prosesində tam qoşmalaşmış sözlərdir ki, bu cür sözlər türkoloji
ədəbiyyatda sabit qoşmalar hesab olunur.İkincisi, əsas nitq hissələrindən qoşmalara
keçid prosesi keçirən, ilkin mənbəyindən tam təcrid olunmamış sözlərdir ki,bunlar
qeyri-sabit qoşmalar hesab olunur. Deməli, qoşmalarmahiyyətcə bir-birindən müəyyən
dərəcədə fərqlənən tiplərə malikdir.Türkoloji ədəbiyyatda qoşmalarıi müxtəlif cür təsnif
edilməsi, “ad qoşmalar” və “qoşma –hissəciklər” adı altında öyrənilməsi məhz bununla
bağlıdır. Biz qoşmaların leksik-semantik xüsusiyyəti adlandırdığımız məqalədə, monoq-
rafiyada qeyd olunduğu kimi: “qoşma-ad”, “ad-qoşma”, “köməkçi adlar”, və s. kimi
müxtəlif tədqiqat aparmağı qarşımıza məqsəd qoymuşuq.
Məqsədimiz qoşmaların sayca az olmalarına baxmayaraq, qoşmaların dildə istər
rəsmi, istərsə də bədii əsərlərdə olduqca geniş işlənməsini, özünəməxsus bir köməkçi
nitq hissəsi olduğunu bir daha sübut etməkdir.
Müasir türk dilində qoşmaların spesifik xüsusiyyəti, müstəqil mənalı sözlərin
şəkilçiləşməyə doğru inkişafının müəyyən mərhələsini təşkil edir.
Bütün bu deyilənlərdən göründüyü kimi, köməkçi nitq hissələrinin elmi cəhətdən
geniş tədqiq olunması, xüsusilə də qoşmaların ümumiyyətlə nitq hissələri və eləcə də
köməkçi nitq hissələri sistemində yeri məsələsi son illərdə demək olar ki, öz həllini
tapmışdır. “Türk dilində köməkçi nitq hissələri” adlı əsərdə bu mövzu hərtərəfli şərh
edilmiş, köməkçi nitq hissələri tarixi-ənənəvi prinsipə əsaslanaraq sistemli şəkildə
tədqiq edilmişdir. ( 3, 217s. ) Qeyd etməliyik ki,müasir türk dilində işlənən qoşmaların
böyük bir qismi əsas nitq hissələrindən təcrid olunmuşdur. Lakin həmin nitq hissə-
lərindən qoşmalara dilin sinxron vəziyyətində keçid kimi özünü göstərən təcridolunma
prosesi tam başa çatmamışdır. Bu qoşmalar ikili funksiya daşıyaraq həm əsas, həm
köməkçi nitq hissələri kimi işlənə bilir.
Dostları ilə paylaş: |