İR Ə V A N MÜƏLLİMLƏR SEM İNARİYASI
İrəvan Müəllimlər Seminariyasının binası
1828-ci ildə İrəvan xanlığı süquta uğradıqdan sonra qədim
İrəvan dövrün ab-havasına uyğun inkişaf etməyə başladı. Şəhərdə
dəyişikliklər olsa da, bunlardan ikisini xüsusi qeyd etmək lazımdır:
“İrəvan gimnaziyası” və “İrəvan Müəllimlər Seminariyası”.
1879-cu ildə əsası qoyulmuş məşhur Qori Müəllimlər Semina
riyasından iki il sonra 1881-ci ildə yaradılan İrəvan Müəllimlər Se
minariyası bu baxımdan müsəlman şəhərinin həyatında mühüm ha
disə oldu. 1881-ci ildə İrəvan mahalı üç yadda qalan hadisə - İrəvan
gimnaziyası, İrəvan Müəllimlər Seminariyası və yeni tipli Uluxanlı
məktəbinin yaradılması ilə əlamətdar idi.
1977-ci ildə İrəvanda nəşr olunmuş ensiklopediyanın III cildi
nin 580-ci səhifəsindən aydın olur ki, Müəllimlər Seminariyası İrə
van şəhərində Daşlı küçədə yerləşən indiki Xalq Təsərrüfatı İnstitu
tunun binasında yerləşdirilmişdir. Seminariyada rus dili, riyaziyyat,
22
tarix, həndəsə, coğrafiya, musiqi və digər fənlər tədris olunurdu.
İndi isə imkan daxilində İrəvan Müəllimlər Seminariyasının
keçdiyi yola nəzər salaq.
“Kavkazskiy kalendar” məcmuəsinin 1886-cı il nömrəsində
Məmməd Bağır Qazızadə İrəvan Müəllimlər Seminariyasında tatar
(Azərbaycan dili - Ə.Z.) müəllimi, Mirzə Bağır Qazıyev isə 2-ci
Raspord (müdir) kimi göstərilir. Güman etmək olar ki, bunlar qar
daşdırlar.
“Kavkazskiy kalendar” məcmuəsinin 1892 və 1896-cı il nöm
rəsində Axund Məmməd Bəşir Qazızadə İrəvan Müəllimlər Semina
riyasında həm müsəlman bölməsinin müdiri, həm də Azərbaycan
dili müəllimi kimi təqdim olunur.
Məcmuənin 1897-ci il nömrəsində isə qeyd olunur ki, Semi
nariyada həmin ildə 56 tələbə təhsil alırdı və bu dövrdə İrəvan Mü
əllimlər Seminariyasında Məmməd Bəşir Qazızadə müsəlman şöbə
sinin müdiri, Ələsgər Hacı Məmmədəli oğlu Kərimov Azərbaycan
dili müəllimi vəzifəsində çalışırdı.
“Kavkazskiy kalendar” məcmuəsinin müxtəlif nömrələrindən
bəlli olur ki, İrəvan gimnaziyasından fərqli olaraq İrəvan Müəllim
lər Seminariyasında Azərbaycan dili müəllimləri tez-tez dəyişilmiş
di. Əgər İrəvan gimnaziyasında Firudin bəy Köçərli uzun müddət
həm müsəlman şöbəsinin müdiri, həm Azərbaycan dili müəllimi,
həm də gimnaziyanın tərkibində pansionatın müdiri olmuşdursa,
İrəvan Müəllimlər Seminariyasında müəllimlərin hər il dəyişilməsi
adi hala çevrilmişdi.
“Kavkazskiy kalendar” məcmuəsinin 1898-ci il nömrəsində
İrəvan Müəllimlər Seminariyasının müsəlman şöbəsinin müdiri
Axund Məmməd Bəşir Qazızadə, Azərbaycan dili müəlliminin Rə
him Xəlilov olduğu vurğulanır. Məcmuənin bu nömrəsindən aydın
laşır ki, artıq Seminariyanın tərkibində hazırlıq sinfi açılmış və Vik
tor Aieksandroviç Muxin həmin hazırlıq sinfinin müdiri olmuşdur.
1899, 1900, 1901, 1902-ci ilə qədər məcmuədə seminariyada
Axund Məmməd Bəşir Qazızadənin müsəlman şöbəsinin müdiri,
Rəhim Xəlilovun Azərbaycan dili müəllimi, Viktor Aieksandroviç
23
Muxinin isə hazırlıq kursunun müdiri olduğu göstərilir.
İrəvan Müəllimlər Seminariyasının 1901-1902-ci il buraxılışı
nın venetkasını (buraxılış şəklini - Ə.Z.) əldə etdiyimiz üçün bu ba
rədə az sonra geniş, ətraflı danışılacaqdır.
Məcmuənin 1903-cü il nömrəsində İrəvan Müəllimlər Semi
nariyasında Axund Məmməd Bəşir Qazızadənin müsəlman şöbəsi
nin müdiri. Rəşid bəy Şahtaxtinskinin isə Azərbaycan dili müəllimi
olduğu göstərilir. O, Rəhim Xəlilovu əvəz etmişdi. Tədqiqatlar təs
diq edir ki, Muxin də, Rəhim Xəlilov da ilkin fəaliyyətlərini Ulu-
xanlı məktəbində başlamışdılar.
1904-cü il məcmuəsində Axund Məmməd Bəşir Qazızadənin
Rəşid bəy Şahtaxtinski ilə birgə fəaliyyəti işıqlandırılır.
Məcmuənin 1906-cı il nömrəsində Axund Məmməd Bəşir Qa-
zızadə yenə də seminariyada müsəlman şöbəsinin müdiri göstərilsə
də, Rəşid bəy Şahtaxtinskinin Həmid bəy Şahtaxtinski ilə əvəz
olunması qeyd edilir. Seminariyada bu iki maarif xadiminin fəaliy
yəti 1909-cu ilə qədər davam edir.
“Kavkazskiy kalendar” məcmuəsinin 1909-cu il nömrəsində
İrəvan Müəllimlər Seminariyasında köklü dəyişikliyin şahidi olu
ruq. Məcmuənin bu nömrəsində seminariyada İsfəndiyar bəy Şəfı-
bəyovun müfəttiş, Cəfər bəy Cəfərbəyovun müsəlman şöbəsinin
müdiri, Mirzə Cəfər Məmmədovun Azərbaycan dili müəllimi, Hə
bib bəy Səlimovun idman müəllimi olduğu göstərilir.
Yeri gəlmişkən xatırlatmaq lazımdır ki, istər Həmid bəy
Şahtaxtinski, istərsə də Cabbar bəy Məmmədov İrəvan Müəllimlər
Seminariyasının 1901-1902-ci il buraxılışının məzunları idi. Qeyd
etdiyimiz kimi bu barədə ətraflı danışılacaq.
“Kavkazskiy kalendar” məcmuəsinin 1911, 1912, 1913, 1915,
1916 və 1917-ci il məcmuələrində Axund Məmməd Bağır Qazıza-
dənin İrəvan Müəllimlər Seminariyasında müsəlman şöbəsinin mü
diri, Mirzə Cabbar Məmmədov (Mirzə Abbasın - fars Abbasın oğlu
-Ə .Z .) Azərbaycan dili müəllimi işləmişdir.
Seminariyada Bəşir Qazızadə və Bağır Qazızadənin eyni şəxs
olması və yaxud ayrı-ayrı adamlar olması bizə bəlli deyildir. Çünki
24
İrəvan Müəllimlər Seminariyasında müxtəlif vaxtlarda müsəlman
şöbəsinin müdiri olmuş bu şəxslər barəsində “Kavkazskiy kalendar”
məcmuəsində heç bir məlumat verilmir.
İrəvan Müəllimlər Seminariyasının ilk buraxılışı 1883-cü ildə
olmuşdu. Seminariyada müxtəlif millətlərin nümayəndələri təhsil
alırdılar. Məs.: 1883-1895-ci illərdə İrəvan Müəllimlər Seminariya
sını 123 tələbə bitirmişdir ki, onlardan 25-i azərbaycanlı, 10-u gür
cü, 8-i rus və digər xalqların nümayəndələri idi.
Bir sıra görkəmli şəxslər
İrəvan Müəllimlər Seminariyası
nın məzunları olmuşlar. Onlar
dan biri Haşım bəy Nərimanbə-
yovdur. O, İrəvan Müəllimlər
Seminariyasını bitirdikdən sonra
1898-ci ildə İrəvanda məktəb
açdırmışdır ki, o uzun illər Ha
şım bəyin məktəbi ilə tanınmış
dır. Ədəbiyyatşünas-alim Köv
sər xanım Tarıverdiyeva da Ha
şım bəyin məktəbində oxuduğu
nu fəxrlə deyərdi. Axtarışlar təs
diq edir ki, Haşım bəy Nəriman-
bəyov təkcə yaratdığı məktəbdə
müdirlik etmək və yaxud dərs
deməklə kifayətlənməmiş, o ey
ni zamanda Ripsime gimnaziya
sında da Azərbaycan dili müəlli
mi kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Onun oğlu Nəriman bəy Nəri-
manbəyov İrəvan gimnaziyasını bitirmiş, bir sıra məsul vəzifələrdə
çalışmışdır. Ümumiyyətlə, İrəvanda maarifin inkişafında Haşım bə
yin özünəməxsus xidməti olmuşdur.
İndi isə İrəvan Müəllimlər Seminariyasının bir buraxılışı ilə
əlaqədar müəyyən faktlara nəzər salmaq istəyirik.
Haşım bəy Nərimanbəyov
25