müəllim yerinin isə boş olduğu bildirilir.
Xatırlatmaq lazımdır ki, Uluxanlı məktəbi 1901-ci ildə də hə
min heyətlə fəaliyyət göstərmişdir. Məcmuənin 1902-ci il nömrəsin
də Uluxanlı məktəbində dəyişikliyin baş verməsi aydınlaşır. Belə ki,
Tahirov və Kələntərovu fəxri himayəçi kimi Andrey Aleksandroviç
Qluxov əvəz etmiş, Məmməd bəy Lütvəli bəy oğlu Qazıyev isə ye
nə də nəzarətçi vəzifəsində qalmışdır.
Məcmuədən o da bəlli olur ki, Oadey Tahirov və Kələntər Kə-
ləntərov Qəmərlinin Koyləsər kənd məktəbində fəxri nəzarətçi işlə
yirdilər.
1904-cü ildə də Uluxanlı məktəbində həmin heyət fəaliyyət
göstərirdi.
Axtarışlar zamanı “Kavkazskiy kalendar” məcmuəsində Ulu-
xanlı məktəbilə bağlı son məlumata 1909-cu ildə rast gəlinir. Bura
da göstərilir ki, həmin ildə Uluxanlı məktəbində Şandal bəy Mah-
mudbəyov nəzarətçi, Aldr Frans Verjibitski müəllim, Hacı Molla
Vəli Məşhədi oğlu şəriət müəllimi işləmişlər.
Uluxanlı məktəbi ilə 1918-ci ilə qədər olan məlumatı İ.İsma
yılovun və E.Həsənovun “Zülmət səltənətində məşəl” kitabında əldə
etmək olur. Ancaq bəzi məqamlarda burada deyilmiş fikirlərlə razı
laşmaq olmur.
Məs.: Həmin kitabda yazılır ki, Vedili Şəmdin bəy Mahmud-
bəyov 1903-cü ildən 1917-ci ilə kimi Uluxanlı məktəbində müdir və
müəllim işləmişdir.
Buradan sual oluna bilər: Doğrudanmı Şəmdin bəy Uluxanlı
məktəbində təxminən 15 il fəaliyyət göstərmişdir?
İkincisi, Şandal bəy Mahmudbəyovla Şəmdin bəy Mahmud-
bəyov eynidirmi?
Cavabı ikinci sualdan başlamaq istərdik. Öncə qeyd etmək la
zımdır ki, onlar eyni adamlar deyildirlər. Niyə? Niyənin cavabı hər
iki suala aydınlıq gətirir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi 1909-cu ildə
Şandal bəy Mahmudbəyov Verjibitski və Hacı Molla Vəli Məşhədi
oğlu ilə Uluxanlıda fəaliyyət göstərirdilər. Məcmuənin həmin il
nömrəsindən o da bəlli olur ki, həmin vaxt Şəmdin bəy Mahmudbə-
34
yov Naxçıvanın Nehrəm kəndi ikisinifli məktəbində nəzarətçi, Qu-
lubəyov müəllim, Məmməd bəy Qazıyev şəriət müəllimi vəzifəsin
də çalışırdılar.
Tədqiqatçı Əziz Ələkbərli Mahmudbəyovlar nəslindən danı
şarkən yazır ki, bu tayfa əsasən Mahmudlu bəylərindən ibarət idi.
Şəmdin bəy, Türmən bəy, Mürşüd bəy, Əhməd bəy, Məcid bəy,
Müseyib bəy, İdris bəy, Abas bəy, Fərəməz bəy, Təvəkkül bəy bu
tayfaların sayılıb seçilən nümayəndələrindən idilər. Məşhur kinore
jissor Şamil Mahmudbəyov bu nəsildəndir (Ə.Ələkbərli. Vedibasar
mahalı. B.: Ağrıdağ, 2000, s.209).
Ancaq burada nədənsə Şandal bəyin adı çəkilmir.
Şəmdin bəyin Uluxanlı məktəbində 1903-cü ildən 1917-ci ilə
kimi müəllim işləməsi həqiqətə uyğun gəlmir. Çox güman ki, 1909-
cu ildən sonra Mirzə Cəfər müəllimlə bu məktəbdə fəaliyyət
göstərmişdir.
“Zülmət səltənətində məşəl” kitabında verilən məlumata görə,
1917-ci ildə Şəmdin bəy və Mirzə Cəfər gedəndən sonra onların ye
rinə gələn Mirzə Ələsgər Rzazadə və mərhum, ordenli müəllimə
Fatma Qədimovanın həyat yoldaşı Ələkbər Qədimov olmuşdur.
1918-20-ci illərdə İrəvan gimnaziyası və İrəvan Müəllimlər
Seminariyası kimi erməni millətçilərinin törətdiyi iğtişaşlar nəticə
sində Uluxanlı məktəbi də bağlandı. Onu xüsusi vurğulamaq lazım
gəlir ki, erməni daşnakları kəndi o qədər talan etmişdilər ki, 1988-ci
ilə kimi bir söhbət düşəndə deyirdilər: “Zəngibasar talanı deyil ki?”
1920-ci ildən sonra elmin, mədəniyyətin inkişafı üçün geniş
imkanlar açıldı. 1924-cü ildə İrəvan pedaqoji texnikumunun fəaliy
yət göstərməsi Uluxanlı məktəbinin üfüqlərini genişləndirirdi. Mək
təbin müəllimlərinin böyük bir qismi, o cümlədən Əsəd Məmmə
dov, Əli Xəlilov, Tamam Axundova, Əjdər Kazımov, Qadir Məm
mədov, Məmmədəli Məhərrəmov, Əli Həsənov, Tağı Məhərrəmov,
İsmayıl İsmayılov, Qulam Namazov, Əli Qədiməliyev, Cəfər Məm
mədov, Əliqulu Səlimov, Heydər Nağıyev, Əkbər Əliyev İrəvan
məktəbinin məzunları idi. Demək lazımdır ki, yuxarıda adları
çəkilən ilk iki şəxsə 1928-30-cu illərdə İrəvan Pedaqoji Texniku
35
munda işləmiş, gələcəyin böyük elmi xadimi, SSRİ EA-nın müxbir
üzvü olmuş, Azərbaycan EA-nın keçmiş prezidenti, akademik Yusif
Məmmədəliyev dərs demişdir.
30-cu illərdən başlayaraq Uluxanlıda ali təhsilli ziyalılar yetiş
məyə başladı. Məmməd Rzayev 1936-cı ildə İrəvan Dövlət Univer
sitetini ermənicə bitirmişdi. Heydərqulu Quliyev, Əsəd Məmmədov,
Heydərqulu Salmanov Bakıda ali təhsil almışlar.
1936-cı ildə İrəvan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda Azərbaycan
şöbəsinin açılması Uluxanlıda ali təhsillilərin sayının artmasını xey
li sürətləndirdi.
Demək lazımdır ki, uzun müddət ətraf kəndlərin Yuxan Neci-
li, Aşağı Necili, Cəngilər, Dəmirçi, Çobankərə, Mehmandar, Qara-
qışlaq, Sarvanlar, Rəncbər, Həbilkənd və s. kənd məktəblərinin mü
əllimlərinin əksəriyyəti Uluxanlıdan idi. Onlar ilk təhsillərini məhz
Uluxanlı məktəbində almışdılar.
Və yaxud uzun illər ətraf kəndlərin 8 illik (əvvəllər 7 illik idi
- Ə.Z.) məktəblərini bitirən şagirdlər orta məktəbi Zəngibasarda ta
mamlayırdı. Çünki rayonda cəmi iki orta məktəb vardı - Zəngiba
sarda və Qaraqışlaqda. 7-8 kəndin 8 illik məktəbini bitirmiş ən yax
şı oxuyanlar burada təhsillərini davam etdirirdilər. O zaman məs.:
60-cı illərdə Zəngibasar məktəbində oxumaq hər hansı institutda
oxumaqdan çətin idi. 9-cu sinfə 100-110 şagird gəlirdi. 10-cu sinfi
isə 60-62 nəfər bitirərdi. Bu sətirlərin müəllifi də 1969-cu ildə
Uluxanlı məktəbini bitirmişdi. Bu gün də vaxtıyla o məktəbdə dərs
deyən müəllimləri minnətdarlıq hissiylə xatırlayıram. Məktəbin
direktoru Ə.Məmmədovu, müavinləri İ.İsmayılovu, Ə.Mehdiyevi,
müəllimlərdən A.Musayevi, Sənan və Sərvət Qədiməliyev qardaşla
rını, İdris və Zeynalabdin Məsimov qardaşlarını, M.Nəsirovu, Əli
İsmayılovu, K.Teyyubovu, R.Abbasovam, H.Həsənovu, E.Əhmədo-
vu, M.Əliyevanı, A.Qurbanovu.
Ayrı-ayrı vaxtlarda Mirzə Əsgərzadə, Hüseyn Məmmədov,
Hacı Məhərrəmov, Məmməd Qəmbərov, Abbasəli Hüseynov,
Ələmdar Rəhimov, Lətif Hüseynov, Zərifə Babayeva, Əsəd Məm
mədov, İbrahim Xəlilov, Əjdər Kazımov, İsmayıl İsmayılov, Sənan
36
Qədiməliyev məktəbin direktoru olmuşlar (Bu siyahını bizə keçmiş
ədəbiyyat müəllimim, məktəb direktorum Qadir Məmmədov ver
mişdir.)
Uluxanlı məktəbinin bir sıra məzunları müxtəlif vaxtlarda qı
zıl medala layiq görülmüşlər. Bunlar aşağıdakılardır:
1. Teymur Əkbər oğlu Əhmədov
2. Hidayət Şirzad oğlu Ağayev
3. Heydər Məmməd oğlu Quliyev
4. Kərəm Yusif oğlu Həsənov
5. Gültəkin Sərvət qızı Qədiməliyeva
6. Firudin Xəlil oğlu Xəlilov
7. Maral İslam qızı Mirzəyeva
8. Mahirə Kamal qızı Qasımova
Gümüş medalla bitirənlər:
1. Ümbül Ağa qızı Həsənova
2. Hüseyn Möhsün oğlu Məmmədov
3. Zakir İslam oğlu Mirzəyev
4. Elmira Orucəli qızı Orucova
5. Xəlil Qurbanəli oğlu Ələkbərov
6. Telman Məmməd oğlu Babayev
7. Maarif Qasım oğlu Qasımov
8. Sevil Məmməd qızıMəmmədova.
Uluxanlı məktəbinin bir sıra məzunları dissertasiya müdafiə
edərək elmlər namizədi, elmlər doktoru, professor adma layiq görül
müşlər. Uluxanlı məktəbini bitirənlərdən elmi dərəcə alanlar:
1. Əhmədov Teymur Əkbər oğlu - filologiya elmləri
doktoru, professor
2. Əsgərov Telman Mirzə oğlu - texnika elmləri doktoru
3. Qasımov Maqsud Səfər oğlu - tibb elmləri doktoru,
professor
4. Məmmədova Gülçöhıə Hüseyn qızı - memarlıq elmləri
doktoru, professor
5. Məmmədov Fərrux Məmməd oğlu - biologiya elmləri
doktoru
37