“D Ə D Ə Q O RQUD K İT A B I”
İL K YAZILI Y A D D AŞIM IZDIR
Ümumi bəşəri keyfiyyətləri ilə bərabər, dünyanm məşhur dastanlarının
hər birini səciyyələndirən fərdi əlamətləri də olur. M əsələn, türk
dastanlarından qırğızların “Manas”ı yüksək bədii dəyəri ilə yanaşı, həm də
həcminə görə xüsusi seçilir. İran dastanı “Şahnamə” 60 min beytdir (120 min
misra). “Manas” 250 min misradır. Deməli, o, “Şahnamə”dən “2 dəfə + 10
min misra” çoxdur. V.M.Jirmunskinin hesabma görə, “Manas”
d ü n y a n m
adlı-sanlı dastanı “İliada”dan 16 dəfə böyükdür
(“ TropK CK nü rep o n n ecK H H
3noc”, M., 1974, c.5). Oğuz bahadırlarınm qəhrəmanhq anketini nəzərə
alsaq, əlimizdə olmayan Dədə Qorqud boyları “Kitab”dakmdan qat-qat artıq
olur. Məsələn, İlək Qoca oğlu Alp Ərənin 57 qalanın açarını alması (bu, 57
sefər - boy deməkdir), 37 bəy qızmı qaçırması (bu, 37 səfər - boy deməkdir)
söylənir (94 boy). “Kitab”dakı Bamsı Beyrəyin adına ayrıca “Alpamış” das-
tanı var ki, məlum Dədə Qorqud boylarından bir neçə dəfə həcmlidir. Və be-
ləliklə, “94 boy + “Alpamış” + başqa Oğuz igidlərinin boyları” şəklində
cəmləşdirsək, Dədə Qorqud Oğuznaməsi “Manas”dan iki dəfə böyük olar.
Bu, mülahizədir, gəlişi gözəl iddiadır, ancaq bunun elmi fıkir kimi
qorqudşünaslıqda tərəfdarları var (Bax: T.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”
Oğuz tarixinin yazılı dərsliyi kimi, yaxud dastanımızın həcmi haqqında.
“Dədə Qorqud” toplusu, 2001, JVçl, s.9-24). Əlbettə, qəhrəmanlıq dastanları
millətin tarixi yaddaşıdır - o cümlədən “Dədə Qorqud kitabı”. Ancaq türk
dastançılığında yeganə “Dədə Qorqud kitabı”dır ki, oğuzların, birinci
növbədə, Azərbaycan türklərinin yazılı yaddaşıdır. Şifahi yaddaş əsrə görə,
söyləyicidən söyləyiciyə improvızə olunur. Deməli: dəyişir, böyüyür, ən pisi
də, subyektiv müdaxilələr olur. Məsələn, Qırğızıstan Rusiya imperiyasına gi-
rəndən sonra manasçı “Manas”a “ruslarla dostluq” bəhsini əlave etdi. Belə-
liklə, “Dədə Qorqud kitabı” yazılı yaddaşımızdır və heç bir
dəyişikliyə uğra-
madan yaddaşımıza necə daxil olubsa, elə də qalıb.
Dədə Qorqud və onun adı ilə bağlı olan kitab - “Dədə Qorqud kitabı”
düşüncə tariximizdə əfsanəvi bir anlayışa dönüb. “Dədə Qorqud kitabı” Ana
kitabımız adlandırılıb, bütün türk bədii ədəbiyyatının ağırlığından da ağır
gələn bir əsər sayılıb, türkün tarixində Mcte, Atilla, Əmir Teymur, Osmanlı
imperatorluqları, Orxon-Yenisey əbədi daş (bəngü taş) kitabələri,
M.Qaşqarlmın “Divanü lüğat-it türk”ü ilə bir sırada yeddi möcüzədən biri
kimi qiymətləndirilib. Bu “Kitab” bugünkü dünya mədəniyyətinə “Kül tiqin”
və “Bilqə kağan” dastan-dilogiyaları ilə yanaşı yazılı şəkildə çatan türk
eposudur. “Dədə Qorqud kitabı” gövdəsində müxtəlif meyvə calaqları
yetirən nəhəng ağaca bənzəyir - mükəmməl sinkretik tarix sənədidir: salna-
mədir (oğuzun tarixidir) və bədii əsərdir, şifahi yaradıcılıq nümunəsidir və
yazılı ədəbiyyatdır.
Bütün bu təyinatlarla yanaşı, ona bir təşbeh də yaraşır: “Dədə Qorqud
kitabı” dilimizə bənzəyir. O da ana türkcəmiz kimi qədim və müasirdir, mü-
kəmməl və yetkindir, gözəl və şairanədir. Dilimiz qədər heç nəyi sevmirik,
ona görə “Dədə Qorqud kitabı”nı da bütün həmcinslərindən - dastanlarımız-
dan və başqa bədii sənət abidələrimizdən çox sevirik. Və maraqlıdır ki, bütün
kompozisiya kamilliyi, obrazlarının orijinallığı, hadisələrinin dramatikliyi ilə
yanaşı, “Kitab”ımızın ən böyük ucalığı onun dilindədir - dilinin ifadə gücün-
də, zənginliyındə, şairanəliyində və ən əsası müdrikliyındədir. Məlumdur ki,
müqəddəs kitabların ən böyük sirri onların dilinin təsir gücündədir. Məsələn,
“Quran”ın tərcüməsində onun məzmununa vaqif olmaq olur, ancaq orijinal-
dakı təlqin, nüfuzedicilik görünmür. Bizim müqəddəs “Dədə Qorqud
kitabı”mız da, birinci növbədə, dilinin gözəlliyi ilə insanı heyran qoyur. Sə-
sindən, sözündən başlamış cümlə təşkilinə qədər bu dil harmoniya nümunə-
sıdir. Onun dili ilə bu təsəvvürü alınq ki, min üç yüz il əvvəlki dilimiz
bugünkünə çox yaxınmış - lüğəti və qrammatikası ilə:
Dilin iiçün öləyim, gəlincigim!
Yolına qurban olayım, galincigim!
Həmin dil öz obraz gözəlliyi ilə bu şeiri düzüb-qoşan ozanın ustadlığına
borcludursa, həmin ozan da xalq dilimizin istedadına, o vaxtkı kamilliyinə
minnətdardır:
Qar üzərinə qan dammış kimi
Al yanaqlım...
Qurulu yaya bənzər
Çatma qaşlım.
Qoşa badam sığmayan
Dar ağızlım.
Bu dil o gücdə olmasa, Allahın sifətini göstərən əlamətləri (İxlas surəsi
esas götürülür) Qurandan bu dolğunluqda, bu aydmlıqda və bu sadəlikdə
tərcümə edə, özünə çevirə bilməzdi: