Espublikasi oliy va

Z.M.Bobur

Shoh sifatida

Yosh bo‘lishiga qaramasdan adolatli hukmdor bo‘ladi.

15 yoshida bobomeros Samarqandni zabt etadi

1526-yilda esa Hindistonni zabt etib,
katta saltanat o‗rnatadi.
Shaxs sifatida

Hind xalqi qalbidan joy oldi, uning mehrini qozondi.

Farzandlariga g‘amxo‘r ota.

Uning qalbi musiqaga oshno edi.
Shoir sifatida

Ikkita devoni mavjud.


119 ta g’azali bor.

209 ta ruboiysi bitta masnaviy she’ri bor.

50dan ortiq muammo va 60dan ziyod fardlari aniqlangan.

8

Quyidagi “Zanjir” metodi orqali Boburning istalgan ruboiysini tahlil qilishimiz mumkin.

Hind sori Tole‘ yo‗qki

Tole‘ yoqki jonimg‗a balolig‗ bo‗ldi, Har ishniki ayladim, xatolig‗ bo‗ldi, O‗z yerni qo‗yib, Hind sori yuzlandim, Yo Rab, netayin, ne yuz qarolig' boldi.

^Xatolig‗ ^{Yuz qarolig‗}

Bu metotda har bir misraning mazmunini ochib beruvchi kalit so‗zlar alohida yoziladi va misraga bog‗lab tahlil qilinadi. Guruhdagi har bir o‗quvchi bir bandni tahlil qilib bo‗lgandan so‗ng guruh sardori fikrlarni umumlashtiradi va xulosalovchi fikr aytadi.
1-satrda tole‘ yo‗qki so‗zi tanlandi: Baxtim yo'qligi jonimga balo boldi. O'ylab ko'ramiz: nega joniga balo? Shuning uchunki, baxtsizlik uni vatanidan ayirdi. Demak, uning baxti — vatanda bo‗lishidir deb tahlil qilishimiz mumkin.
2-satrda xatolig‗ so‗zi tanlandi: Nima ishki qilgan bolsam, xato boldi. Ular qaysi ishlar va nega xato? Vatanini tashlab chiqishi — xato. Uning uchun jonini bermagani — xato. Boshqa ellarga bosh olib ketishi — xato.
3-satrda Hind so‗zi tanlandi : O'z yerini qo'yib, Hindiston tomonga yo‗l oldi. 4-satrda yuz qarolig‗: Ey Xudo, nima qilay, qanchalar yuzim qaro bo‗ldi.
9

Qattiq gunoh qilib qo'ygan, elning ishonchini oqlamagan kishini «yuzi qaro»

deydilar. Demak u Hindistonga otlanishini o'zi uchun gunohi azim hisoblamoqda.
Xulosalovchi fikr: Shoir ruboiysida Vatan sog'inchi, ona diyorni qo'msash keng o'rin egallaydi. Shuning uchun ham u o‗zini ayblamoqda, vatanini tashlab ketishini gunoh hisoblamoqda.

⁹-sinf adabiyot darsligidagi ma‟lumotlar ⁴

Bobur dunyoni hayratga solgan yirik davlat va madaniyat arbobi, mohir sarkarda, donishmand tarixchi, zakovatli olim va tarjimondir. Ayni paytda u adabiyotimizning Navoiydan keyingi zabardast vakili hisoblanadi.
Hayot yo‗li. Bobur 1483-yil Farg‗ona viloyatining poytaxti Andijonda tug‗iladi. Otasi ushbu viloyat hokimi Umarshayx Mirzo Amir Temurga to‗rtinchi avlod – evara edi. Onasi Qutlug‗ Nigorxonimning otasi Yunusxon esa o‗n ikki avlod bilan Chingizxonga ulanardi. Ko‗rinadiki, Bobur insoniyat tarixidagi ikki buyuk sulola tutashgan nuqtada dunyoga kelgan jahonning eng mashhur kishilaridan biridir. Murakkab va ziddiyatli hayoti o‗spirinlikdan to umrining oxirigacha jang-u jadallar, sarson-sargashtalik, zafar va mag‗lubiyat, ijod-u bunyodkorlik ichida kechdi.
1494-yilda Umarshayx Mirzoga qarshi uning o‗z akasi – Samarqand hokimi Sulton Ahmad Mirzo hamda qaynog‗asi Toshkent hokimi Mahmudxon til biriktirgan holda qo‗shin tortib, Farg‗onaga yurish qiladilar. Nihoyatda qaltis vaziyat vujudga keladi. Buning ustiga kutilmagan falokat yuz beradi: Andijonning g‗arb tomonidagi jar yoqasida bino bo‗lgan Axsi qo‗rg‗onida turgan Umarshayx Mirzo kabutarxonasi bilan jarga qulab, halok bo‗ladi. Umarshayxdan uch o‗g‗il va besh qiz qolgan edi. O‗g‗illarining kattasi - 12 yoshga qadam qo‗ygan Bobur taomil bo‗yicha taxtga o‗tiradi. O‗ratepa, Xo‗jand va Marg‗ilonni qo‗lga kiritib, Quvaga kirgan Sulton Ahmad qo‗shni shaharni kesib o‗tuvchi Qorasuv ko‗prigida toshqinga uchrab, tuya

⁴ (Yo‘ldoshev Q., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot (Umumiy o‘rta ta‘lim maktablarining 9-sinfi uchun darslik). – T.: Yangi yo‘l poligrapf service, 2010-yil, 80-81-betlar)
10
va otlari botqoq suvga cho‗klib, ko‗pi nobud bo‗ladi. Ustiga usatk o‗lat tarqaladi.

Qo‗shin vahimaga tushadi. Sulton Ahmad sulh tuzib, ortga qaytadi va yo‗lda vafot etadi. Sulton Mahmud ham Axsini bir muddat qamal qilib ololmay, ketishga majbur bo‗ladi. Sharoitdan foydalanib qolmoqchi bo‗lgan Koshg‗ar va Xo‗tan hokimi Abobakr Do‗g‗latning O‗zgand yaqinidagi harakatlariga chek qo‗yiladi. ―Boburnoma‖ning aynan shu voqealarga ishora qilib ―Tengri taoloning inoyati…‖ so‗zlari bilan boshlanishi bejiz emas edi. Bobur 1497-yili 15 yoshida sohibqiron Amir Temur poytaxt qilgan Samarqand shahrini egallaydi. Lekin moddiy tanqislik, qaltis siyosiy vaziyat tufayli bu shahri azimni tashlab chiqishga majbur bo‗ladi. Andijonda xiyonat yuz bergandi. Bobur ishongan beklar taxtga ukasi Jahongir mirzoni o‗tqazmoqchi bo‗ladilar. Ikki yil sargardonlikdan so‗ng katta mashaqqatlar bilan Andijon qaytarib olinadi. 1500-yilda Bobur Samarqandni jangsiz osonlik bilan qo‗lga kiritadi. Lekin Shayboniyxon yaqinlashib kelayotganligi uchun kuch to‗plash maqsaadida Shahrisabzga jo‗naydi. Shunda Shayboniyxon Sulton Ali mirzoning onasi Zuhrabegimni unga uylanish va‘dasi bilan aldab, shaharni egallaydi.
1501-yilda Bobur 240 nafar navkari bilan yetti mingga yaqin qo‗shini bo‗lgan tajribali shoh Shayboniydan Samarqandni tortib olishga muvaffaq bo‗ladi. Ko‗p o‗tmay Shayboniyxon shaharni qamal qildi va u uzoq davom etdi. Bir tomondan shahar ichidagi ochlik, ikkinchi tomondan qarindoshlari bo‗lmish boshqa temuriylardan madad kelmagani yosh hukmdorni og‗ir bo‗lsa-da, bir qarorga kelishga undadi. U yana Samarqandni tashlab ketishga, nafaqat Samarqandni, jondan aziz Vatanini ham butunlay tark etishga majbur bo‗ldi. Ikki yilga yaqin sarson-sargardonlikdan so‗ng 1503-yilda Kobulga yo‗l oladi. Kobul va G‗aznani jangsiz egallaydi va o‗zini shoh deb e‘lon qiladi. 1507-yildan Hindistonni zabt etish harakatiga tushgan Bobur 1526-yili o‗z maqsadiga yetadi. Shu yilning 21-aprelida Panipat jangida Boburning 12 minglik qo‗shini hind sultoni Ibrohim Lo‗diyning 100 ming kishilik askari bilan to‗qnashadi. Ajdodlaridan meros jang sirlari, yillar davomida to‗plagan tajribasi hamda taqdirning bergan achchiq saboqlari qo‗l keldi. Bobur hind yerida Yevropada keyinchalik ―Buyuk mo‗g‗ul imperiyasi‖ deb atalgan

11

ulkan saltanatga asos soldi. Bobur va boburiylarning hukmdorligi Hindiston tarixida

juda katta ijobiy ahamiyat kasb etadi.

Bobur Hindistondagi din-mazhab janjallarini oldini olishga, mamlakatda osoyishtalik qaror toptirishga urindi. Adolatli qonunlar chiqardi, g‗ayridinlik solig‗i (juz‘ya)ni bekor qildi, o‗lgan erning tirik xotinini murda bilan birga yoqishni ta‘qiqladi. Mamlakatda obodonchilik ishlarini yo‗lga qo‗ydi, Shuningdek, hind yerida hali hech bo‗lmagan bog‗lar bino qildi. Movarounnahrning shirin-sharbat mevalarini ekdirdi. Lekin jang-u jadallar, saltanat tashvishlari, ayniqsa, Vatan sog‗inchi nozik qalb egasi bo‗lgan shoirning sog‗ligiga salbiy ta‘sir qildi.
B egona bir yurtni zabt etish hech qachon oson kechmagan. 1526-yilning 21-dekabrida Bobur dushmanlari tomonidan zaharlanib, tasodif tufayli omon qoladi. Biroq bu ahvol yigirma besh-yigirma olti kun davom etadi, xolos. Bobur 1530-yilning 26-dekabrida Agrada vafot etadi. Keyin uning xoki, vasiyatiga muvofiq, Kobulga ko‗chiriladi⁵.

9-sinf adabiyot darsligida Boburning hayoti ba ijodiga oid ma‘lumotlar kengroq berilgan. Ma‘lumotlarni va vaqtni hisobga olgan holda darsda quydagi metodlardan foydalanish mqasadga movofiq.