Evolution of The Azerbaijani Language and Idendity
Bel bağlamaq, könül vermək, kəlmə kəsmək
Yüklə 1,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ayağı yer tutdu, qaş‐qabağı yer süpürür. Qılıcının dalı da kəsir, qabağı da. Qazanın dibinə daş atdıq.
- Yeddi dəyirmanda bir ovuc unum yoxdur.
- At at olunca, yiyəsi mat olar.
- Könül vermək. Kəlmə kəsmək. Can qoymaq. Birinə qulaq burması vermək.
- Hər hekmətə baş uzatma. Adam hər hekmətə baş uzatmaz. O hər hekmətə baş uzadır.
- Aralıq sözü ev yıxar. İki baş bir qazanda qaynamaz.
- Dillər tökərəm
7
Dildən düşmək, göz goymaq, bara qoymaq. Can qoymaq, üz döndərmək, haray qoparmaq. Ayağı yer tutdu, qaş‐qabağı yer süpürür. Qılıcının dalı da kəsir, qabağı da. Qazanın dibinə daş atdıq. Sudan quru çıxmaq, dərisinə saman təpmək, dadı damağında qaldı. Şərti şoxumda kəsmək. Əli ətəyindən uzun qayıtmaq. Yeddi dəyirmanda bir ovuc unum yoxdur.
Deyimlər və Atalar Sözü Atalar sözü (Farsca əmsal və hekəm, İngiliscə saying, proverb) müəyyən bir hekməti ifadə edən cümlə ya cümləyə bənzər ibarətlərə deyilir: At at olunca, yiyəsi mat olar.
Deyimlərdə isə hər hansı hekməti anlatmaq xüsusiyyəti yoxdur və bunlar sadəcə leksik materyal kimi söz ifadəsinə yardımçı ola bilirlər. Ancaq bəʹzi misallarda bir ifadənin kəskinliklə deyimmi, yoxsa atalar sözü olduğunu kəskinliklə ayırd etmək mümkün olmur:
Başqa misallar: Yaş da qurunun oduna yandı. Toyuq, dimdiyinə gorə qıqqılda. Hər hekmətə baş uzatma.
Beləliklə bu hökmü çıxarmaq olar ki, deyimlər və atalar sözü arasında bir ortaq bölgə mövcuddur. Necə ki, deyimlər və adi ibarətlər arasında da kəskin sınır yoxdur, belə ki, deyimlər müxtəlif dərəcədə deyim sayılırlar. Başqa sözlə, deyimlər çox zəyif miqyasda məcazi məʹna ifadə etdiyi zaman, adi ibarətlərə yaxınlaşır, və güclü 8 şəkildə məcazi məʹna ifadə etdiyi zaman deyim məquləsinə yaxınlaşır. Misallara fikir verək:
Leksik məʹnaya yaxın deyimlər: Könül vermək. Kəlmə kəsmək. Can qoymaq. Birinə qulaq burması vermək. Leksik məʹnadan uzaq deyimlər:
Atalar sözü deyimlərə yanaşanda, məhdud şəkildə qramatik dəyişiklikləri qəbul edə bilir və deyimlər isə adi ifadələrə yanaşanda daha gəniş miqyasda qramatik dəyişiklikləri qəbul edə bilirlər: Hər hekmətə baş uzatma. Adam hər hekmətə baş uzatmaz. O hər hekmətə baş uzadır.
Atalar sözünün anlatdığı hekmət həm həqiqi, həm də məcazi məʹnada ola bilir. Başqa sözlə atalar sözünün quruluşunda dəyişkən dərəcədə deyimlərdən istifadə ola bilir: Aralıq sözü ev yıxar. İki baş bir qazanda qaynamaz.
Deyimlər və Höviyyət: Azərbaycan dili deyimlər baxımından ən zəngin dillər sırasında yer almaqdadır, və deyimlər Azərbaycan höviyyətinin danılmaz hissəsi kimi tanınmaqdadır. İstər klassik ədəbiyyat, istərsə də çağdaş nitq mədəniyyətimiz bu deyimlərlə doludur və həmin məsələ, hətta Türk dilləri ailəsinin məhdudəsində də bizim höviyyətimizi əks etməkdə və başqa Türk xalqlarından fərqləndirməkdədir. Misal üçün öz evinin ağası olmaq bir Azərbaycan deyimi tanınır, ancaq həmin ifadə kəndi evinin əfəndisi olmaq şəklində ortaya çıxsa, kəskinliklə dəmək olar 9 ki, danışıq hansısa Türkiyə atmosfəeində cərəyan edir. Deyimlərin tarixi gəlişməsini araşdırmamızdan belə bir qənaətə gəlirik ki, deyimlər əski Türkcədə çox zəyif miqyasda görünür, ancaq dilimiz zaman axınında deyimlər baxımından zənginləşmiş və bugünkü dolğun vəziyyətə ulaşmışdır. Fizulinin əsərlərində bə’zi deyimlərə fikir verək:
Fizuli habələ Hadiqətüssüəda‐da bu kimi deyimlər işlədir: Nalə çəkdi, ayaqdan düşdügi zamanda, ol məzlumi ayaqdan bıraqdı, ərsəyi‐ məydanə yüz tutdi, seylabi‐ siyasət yürütdi, Həzrəti‐ Fatimə kəndusinə gəldikdə...
Qövsi‐ Təbrizi‐nin də qəzəlləri Azərbaycan deyimlərindən dolğundur: Dillər tökərəm bülbül ü pərvanəyə Qövsi, Ta bir gün ola, halımı cananə desinlər. Kimsənin dəyməmişəm könlünə hərgiz ya rəb, Niyə hər kim ki, yetər könlümü viran eylər? Ney kimi kirdarımız bəndindədir göftanımız, Qulluğa bel bağlamaqdır qövlümüz, iqramımız. Səba bir söz başı bitablərdən açdı, əmma mən, İki yüz dil töküb bir sünbüli‐ pürtabə yalvardım. Öz babını hər kimsə hər yerdə tapar Qövsi, Mən hər yana kim getdim, divanəyə tuş gəldim. Yar olub dövlət, əgər düşsəydi bir gün fürsətim, Saxlanınca, canımı təslimi‐ yar etməzmidim? Sənə nəzarə girandır, boyun bəlasın alım, Məgər bu şivə yamandır, boyun bəlasın alım. Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|