EvrimTeorisi indd

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

31

özcülüğü, Linnaeus’un biyolojik teorisini de etkileyecektir ve 

o; biyoloğun görevini, türlerdeki, Tanrı’nın yarattığı özleri ve 

bu özlere bağlı türleri tespit etmek olarak ifade edecektir.

33

 Öz-

cülüğün biyoloji üzerinde çok olumsuz etkisi olduğunu söy-

leyenler de 19. yüzyıldan (Darwin’den) önceki dönemde bi-

yolojiye en önemli katkı yapan kişi olarak yine Aristoteles’i 

gösterirler.

34

 Onun biyolojiye bu katkılarının arkasındaki te-

mel neden felsefesinin deneyciliğe verdiği önemdir. Aristote-

les, açıkça biyolojik çalışmalarını değerlendirirken, gözlemin 

teoriye göre önceliğini ve teorinin ancak gözlemlerle uyumlu 

olma durumunda geçerli olduğunu ileri sürer.

35

Aristoteles, sistematik düşünmede hocası Platon’dan, deneyci 

yaklaşım ve biyoloji alanında ise Hippokrates’ten istifade etmiş-

tir. Fakat sistematik düşünce ve yaptıklarıyla Hippokrates’ten 

çok daha başarılı ve etkili olmuştur. ‘Hayvanların Tarihi’, 

‘Hayvan Bedeninin Bölümleri Üstüne’, ‘Hayvanların Üreme-

sine Dair

’, ‘Ruh Üstüne’ yapıtları biyoloji açısından önemli-

dir.

36

 ‘Metafizik’ ve ‘Fizik’ isimli yapıtlarında ortaya koyduğu 

fikirlerini anlamak da, doğa bilimlerine ve biyolojiye yaklaşı-

mını kavramak için gereklidir.

Aristoteles’in biyoloji ile ilgili görüşlerinde zengin bir bi-

yolojik mirasa sahip olmaması, yeterli deney ve gözlemi ger-

çekleştirememesi, mikroskop gibi araçlara sahip olmaması, 

ulaştığı sonuçlardaki yanlışlıklarda etkili olmuştur. İçinde bu-

lunduğu olumsuz şartlara rağmen iki bin yıldan fazla bir sü-

reci etkileyecek çalışmalarıyla tarihin en etkili biyoloğu ol-

duğu söylenebilir.

37

 Ondan önce bilinen hiç kimse hayvanları 

33  Marc Ereshefsky, Species and The Linnaean Hierarchy, (ed: Robert A. Wilson, 

‘Species’ içinde) MIT Press, Cambridge (1998), s. 287.

34  Ernst Mayr, The Growth of Biological Thought, s. 87. 

35  F. S. Bodenheimer, The History of Biology an Introduction, s. 21.

36  Erik Nordenskiöld, The History of Biology, s. 37. 

37  L. P. Coonen, Evolution of Method in Biology, s. 12-13.

---

Evrim Teorisi, Felsefe ve Tanrı

32

böylesine ciddi bir sınıflandırmaya tabi tutmamıştır. O, hay-

vanları; yaşam tarzları, organları, davranışları gibi kriterler 

çerçevesinde sınıflandırmıştır.

38

 Onun hayvanlarla ilgili sı-

nıflandırması kendisinden iki bin yıl sonra yaşayan Linna-

eus ile kıyaslanır. Durağan sabit bir evren anlayışını öngören 

fiziği daha önce (16. yüzyıl) gözden düşmüş olmasına kar-

şın biyolojide üstatlık mertebesini 19. yüzyıla dek korumuş-

tur. Günümüzdeyse, kavramları ile görüşlerinin çoğu, biyo-

loji felsefesinin hâlâ gündemindedir.

39

 550 civarında hayvanı 

gruplandırarak, canlıları ‘yumuşak, sıcakkanlı memeliler’ ve 

‘sert, soğuk bitkiler’ gibi farklı hiyerarşik sıralar altında in-

celemiştir. Onun çalışmaları morfoloji, fizyoloji, embriyoloji, 

sistematik, hayvan davranışları gibi biyolojinin birçok çalışma 

alanları için temel oluşturmuştur.

Aristoteles’in biyoloji felsefesi, bazı evrimci filozoflar ta-

rafından ‘Evrim Teorisi’nin daha önce ortaya konmamasının 

önemli sebeplerinden biri olarak gösterilir. Onun biyolojik yak-

laşımında sıçramalara, umulmadık yıkımlara ve yeniden ku-

rulmalara yer yoktur. Her oluş, öncelikle de canlılar evrenin-

deki oluşumlar, gayelerini -bir bakıma son biçimlerini- kendi 

bünyelerinde taşırlar.

40

 Evrenin bir kaostan oluştuğu (Platon’un 

düşüncesi) düşüncesinden, kompleks canlıların daha basit 

canlılardan oluştuğu düşüncesine kadar her türlü evrim fikri 

Aristoteles’in düşüncesine tersti. 

41

Aristoteles’in varlığı meydana getiren nedenleri tarifi ko-

numuz açısından önemlidir. O, varlığı meydana getiren ne-

denleri dört başlıkta inceler:

38  Erik Nordenskiöld, The History of Biology, s. 39.

39  Teoman Duralı, Aristoteles’te Bilim ve Canlılar Sorunu, Çantay Kitabevi, İstan-

bul (1995), s. 124.

40  Teoman Duralı, Aristoteles’te Bilim ve Canlılar Sorunu, s. 154-155.

41  Ernst Mayr, The Growth of Biological Thought, s. 306.

---

Evrim Teorisi Ortaya Konmadan Önceki Felsefe, Bilim ve Biyoloji Tarihi

33

1.  Maddi neden

2.  Fail neden

3.  Formel neden

4.  Gayeci (Teleolojik) neden

Aristoteles’e göre bilim insanının görevi bu dört nedenin 

hepsi üzerine bilgi edinmektir.

42

 Aristoteles’in meşhur mermer 

heykel örneğini ele alalım. Her şeyden önce mermerin varlı-

ğına gerek vardır. Bu maddi nedendir. Heykeli yapmak için 

çekiç ve keskiyle yontma işlemine ihtiyaç duyulur. Bu ise fail 

nedendir. Fakat yine, heykelin bir şekil alması, bir at, insan 

veya benzeri bir şekil kazanması gerekir, gelişigüzel yontul-

muş mermer heykel değildir. Bu da formel nedendir. Heyke-

lin varoluşunun genel nedeni, heykeltıraşın amacının gerçek-

leşmesidir. Aristoteles buna gayesel neden yani bütün şeyin 

nihai nedeni der.

43

 Bazen formel neden ve gayesel neden aynı 

olur; bir şeyin son biçimi aynı zamanda sürecin nihai amacıdır. 

Aristoteles’in gayeci yaklaşımı, teizm ile uyumluyken ate-

izm ile uyuşamaz ama bu, ateistlerin gayeci yaklaşımın kelime-

lerini ve kavramlarını hiç kullanmadıkları anlamına gelmez. 

Örneğin gözün açıklaması için “Göz görmeye yarar”, kanat-

lar için “Kanatlar uçmayı sağlar” şeklinde yapılan açıklama-

lar, gözleri ve kanatları gayesel nedenleri ile açıklayan gayeci 

ifadelerdir ve biyoloji kitapları bu tip ifadelerle doludur. Bazı 

evrimci biyologlar (örneğin botanikçi Paul J. Kramer), dilin 

bu şekilde kullanımını yanlış bulmakta ve bu şekildeki ifade-

lerin biyoloji biliminden atılmasını istemektedirler.

44

 Ünlü ev-

rimci biyolog Francisco J. Ayala, biyoloji biliminde dilin ga-

yeci kullanımından kaçışın olmadığının farkındadır ve bunda 

bir sakınca da görmemektedir. Fakat gayesel yaklaşımı yapay 

42 Aristoteles, 

Fizik, çev: Saffet Babür, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul (2001), s. 81.

43 Aristoteles, 

Fizik, s. 71-93; Bryan Magee, Felsefenin Öyküsü, s. 36.

44  Michael Ruse, Philosophy of Biology, s. 16. 

---