5
2.2. Nümunə seçmək əməliyyatları
Məlumat toplamaq üçün çoxmərhələli nümunə seçmək üsulundan istifadə edilmişdir. Həmin üsul
püşk yolu ilə seçilən məktəblərdə aparılmışdır. Bu tədqiqat üçün ƏU Səhiyyə Nazirliyinin təqdim
etdiyi siyahılardan püşk yolu ilə seçilmişdir. Tədqiqat iştirakçılarının qalan hissəsi ƏU vasitəsilə
seçilmişdir, yəni ƏU-la sorğu keçirildikdən sonra onların valideynlərindən, həmin məktəblərdə
təhsil alan tipik uşaqlar və onların valideynlərindən, məktəb direktorlarından, habelə rayon təhsil
şöbələrinin əməkdaşları ilə sorğular keçirilmişdir.
SN-in təqdim etdiyi siyahıya uyğun olaraq, Azərbaycanda 2006-cı ildə qeydiyyata düşən, əlilliyi
olan uşaqların sayı 23 533 idi. SN-in təqdim etdiyi ƏU siyahısından məlum olur ki, onların 83,8%-i
5-17 yaş həddindədir. Nəticələri optimallaşdırmaq üçün tədqiqat qrupu qeydiyyata alınmış ən çox
ƏU-ın yaşadığı 13 rayonu seçməyi qərara aldı. Daha çox ƏU-ın Bakı (paytaxt) və Sumqayıt
şəhərlərində yaşadığını nəzərə alaraq, nümunə seçərkən həmin şəhərlərdən daha çox müsahib
seçilmişdir.
5
Yekun nümunələr 1-ci cədvəldə (6-cı səh.) göstərilmişdir.
Sorğuda iştirak edən valideynlərin təxminən 22%-i kəndlərdən, 78%-i isə şəhərlərdən (şəhərlər və
rayon mərkəzləri) idi. Valideynlərin böyük əksəriyyəti yalnız bir əlil uşağa malik olduğunu
bildirmişdi. Müşahidə əraziləri TN-in təqdim etdiyi məlumat əsasında seçilmişdi. İki meyar
əsasında müşahidə yerləri seçildi. Birinci meyar təhsil alan ƏU-ın sayı, ikinci meyar isə ƏU-a
göstərilən təhsil xidmətlərinin növü idi.
Bakı ən çox ƏU-a (33,5%) və təhsil müəssisələrinin bütün növlərinə, yəni ev təhsilinə, xüsusi
məktəblərə, internat məktəblərə, ümumtəhsil məktəblərdə birləşdirilmiş siniflərə, ümumtəhsil
məktəblərdə sınaq səciyyəli inkluziv təhsil siniflərinə malik olan şəhər kimi seçildi. Biləsuvar
(9,8%) ən çox ƏU-a malik olan kənd rayonudur və həmin uşaqlara yalnız evlərdə dərs keçilir.
Sumqayıt şəhəri ƏU-ın ümumi sayının 8%-inə malik olan və təhsil xidmətlərinin bütün növlərini
göstərən digər böyük şəhər kimi seçildi.
5
Etiraf etmək lazımdır ki, KSİ ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda adətən rəsmi rəqəmlər etibarlı olmur. Məsələn, tədqiqat qrupu
qeydiyyata düşən uşaqları öz ünvanlarında tapmamışdır. Dövlət orqanlarının nümayəndələri anonimlik şərtilə bildirdilər ki, bir çox
uşaq öz ünvanını dəyişir, lakin heç də bütün hallarda yeni ünvanı təqdim etmir. Bu vəziyyət təkcə ƏU-ın ümumi sayı baxımından
deyil, həm də kənd/şəhər nisbəti kimi məsələlər baxımından bütün ölkəyə xas olan nümunəvi qayda tərtib etməkdə tədqiqat qrupu
üçün müəyyən çətinliklər yaratdı. Bu səbəbdən tədqiqat metodologiyasının bəzi zəif cəhətləri ola bilər.
1-ci cədvəl. Nümunələrin seçilməsi
Rayonun adı
ƏU-ın ümumi
sayı
(5-17 yaş)
Nümunələrin
seçilməsi
(nəzərdə
tutulan)
Nümunələrin
seçilməsi
(həqiqi icra)
Nümunələrin
seçilməsi
(həqiqi icra %)
1.
Bakı
3567
220
240
6.7%
2.
Biləsuvar
1043
60
59
5.6%
3.
Masallı
915
80
80
8.7%
4.
Sumqayıt
852
100
100
11.7%
5.
Gəncə
775
100
99
12.7%
6.
Ağcəbədi
665
40
40
6%
7.
Qax
562
20
20
3.5%
8.
Naxçıvan
484
40
40
8.2%
9.
Şəki
470
20
22
4.6%
10.
Goranboy
463
20
20
4.3%
11.
Tovuz
437
20
21
4.8%
12.
Bərdə
428
20
21
4.9%
13.
Yevlax
60
6
59
Cəmi
10661
800
821
7
7.7%
6
Şəki və Yevlax təhsil xidmətlərinin bütün ənənəvi növlərini göstərən kənd rayonlarıdır və burada
ƏU-ın 4.4%-i yaşayır. Yevlax həm də sınaq səciyyəli inkluziv təhsil siniflərini açan kənd rayonu
kimi seçilmişdir
8
. Bundan əlavə, Şağan və Saray kəndlərində Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi
Nazirliyinin nəzdində fəaliyyət göstərən, ağır əlillik dərəcəsinə malik olan uşaqlar üçün nəzərdə
tutulan internat məktəbinə baş çəkilmiş, sinif otaqları və mühit müşahidə edilmişdir.
2.3. Tədqiqat fəaliyyətini məhdudlaşdıran amillər
Tədqiqat zamanı müxtəlif səbəblər üzündən nəticələr gecikdirilmişdir. Tədqiqatın həyata
keçirilməsi bir neçə ay gecikdirilmiş, tədqiqatı həyata keçirən müəssisələr tədqiqat
metodologiyasını bir neçə dəfə dəyişdirmişdir. Tədqiqatçılar qrupu müxtəlif nazirliklərdən (SN-dən
və TN-dən) statistik məlumatları gec almışdır.
Tədqiqat zamanı rast gələn problemlərdən biri də sorğu keçirən qrupun nazirliklərdən verilən
ünvanların bir qismində ƏU-ın olmaması idi. Həmin ünvanlardan qrupa verilən cavablar
aşağıdakılardan ibarət olmuşdur:
ƏU köçüb getmişdir,
Bəzi hallarda isə həmin ünvanda heç bir ƏU olmamışdır (ola bilsin ki, bu valideynin öz əlil
uşağı barədə məlumat vermək istəməməsi ilə bağlı idi).
Buna bənzər hallara ən çox Sumqayıt və Bakı şəhərlərində rast gəlinmişdir.
Əksər hallarda müsahiblər və tədqiqat iştirakçıları özlərinin və əlilliyi olan uşaqlarının rast
gəldikləri çətinliklər və məsələlər barədə bəzi suallara çox ehtiyatla cavab verirdilər. Müsahibə
götürən şəxslər iştirakçıların adlarının gizli saxlanacağını müsahibə əsnasında iştirakçılara izah
etmək üçün müəyyən vaxt sərf etməli olurdular.
Müşahidə əsnasında rast gələn ən mühüm maneə müəllimlərin öz fəaliyyətlərinin müşahidə
edilməsini və ola bilsin ki, tənqid edilməsini istəməmələri idi. Müşahidələrdə iştirak edən, o
cümlədən evlərdə dərs keçən müəllimlərə tədqiqatçıların gəlməsi barədə əvvəlcədən məlumat
verilmişdi. Tədqiqat göstərdi ki, belə vəziyyətdə bəzi müəllimlər dərs planına riayət etmirdi və
siniflərdə öz gündəlik işlərini yerinə yetirmək əvəzinə, öz peşələrinin və iş üslublarının
xüsusiyyətlərini tədqiqat qrupunun üzvlərinə izah edirdilər. Müşahidə olunan bir çox siniflərdə
müəllimlər öz işlərinin nəticəsini nümayiş etdirməyə çalışır və uşaqlardan əldə etdikləri bilikləri
tədqiqatçılar üçün nümayiş etdirmələrini xahiş edirdilər.
Tədqiqat qrupunu siniflərə və ƏU-ın evlərinə aparan məktəb direktorlarının və yaxud baş
müəllimlərin iştirakı da müşahidə olunan dərslərin təbii keçməsinə mənfi təsir göstərən amillərdən
biri idi. Müşahidələr göstərdi ki, müəllimlər müstəqil surətdə qərar qəbul etmir və rəhbərliyin
tapşırıq və göstərişlərinə əməl edirdilər.
3. Nəticələr
Bu bölmədə tədqiqatdan əldə olunan məlumatların təhlilinin nəticələri göstərilir. Burada təhsil
imkanları və çətinlikləri ailə, dövlət və qohumlar tərəfindən göstərilən dəstək, maraqlı tərəflərin
gözlədikləri nəticələr, ƏU-a tolerant münasibət, ƏU-a təhsil və əlavə xidmətlərin göstərilməsi
müzakirə olunur. Bundan əlavə, bu bölmədə yerli qanunvericilik uşaq hüquqlarına dair əsas
beynəlxalq sənədlərlə müqayisə edilir, təhsil xidmətləri və əlavə xidmətlər təhlil olunur.
6
Əvvəlcə Yevlax nümunələrə daxil edilməmişdi. Yevlax Dövlət İnkluziv təhsil proqramının sınaq ərazilərindən biri olduğuna görə,
onu tədqiqat nümunələrinə daxil etmək qərara alındı.
7
Sorğu qrupu kiçik səhvə yol verdi və valideynlər arasında lazım olmayan əlavə 21 sorğu keçirdi.
8
Yevlaxda bu sınaq layihəsi TN, Beynəlxalq tibb korpusu və Təhsildə yeniliklər mərkəzi ilə birlikdə həyata keçirilirdi.