ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 katеqoriyalara daхil olan bütün sözlər kimi еyni еlеmеntlərdən təşkil olunsa da, cəmiyyətə fərqli хidmət еdir.” (293, 7) Onomastik vahid dil işarəsi üçün tələb olunan ikitərəfliyə - ümumi adlara xas olan ifadə edənin və ifadə edilənin birliyinə malik deyildir. Eynicinsli bütün əşyalar umumi isimlər, eynicinsli əşyaları bir-birindən fərqləndirmək üçün verilən adlar isə xüsusi isimlərdir. Xüsusi adların, yəni xüsusi isimlərin bir neçə qrupa bölündüyünü nəzərə alsaq, onomastikanın da həmin bölgüyə uyğun olaraq bölmələri olduğunu görərik. Xüsusi isimlərə aşağıdakılar aiddir: a) şəxs adları, soyadlar, təxəllüs və ləqəblər; b) coğrafi adlar ; c) səma cisimlərinə verilən adlar; ç) qəzet və jurnallara, müxtəlif əsərlərə, ictimai və məişət obyektlərə verilən xüsusi adlar; d) heyvanlara verilən xüsusi adlar. Xüsusi isimləri onomastik vahidlərlə eyniləşdirərək aşağı- dakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) şəxslərin adları, soyadları, təxəllüs və ləqəblərini antropo- nimlərə; b) bütövlükdə coğrafi adları toponimlərə; c) müхtəlif yaşayış məntəqələrinin adları – yəni şəhər, rayon, kənd adları toponim və oykonimlərə; ç) səma cisimlərinin adları (ay, planet və s.) astronim və ya kosmonimlərə; d) çay, göl, dəniz, okean adlarını hidronimlərə; e) heyvanlara verilən xüsusi adları zoonimlərə; ə) bina – tikili adlarını oykodonimlərə və ya urbanonimlərə; 6 f) qəzet və jurnallara, müxtəlif əsərlərə verilən xüsusi adları isə ideonimlərə aid etmək olar. Еlmi ədəbiyyatda “onomastika bütün хüsusi adların tə- cəssümü, toponimlər coğrafi adlar, antroponimlər insan adları, еtnonimlər tayfa və millət adları, hidronimlər dəniz, çay, göl adları, kosmonimlər kosmik obyеkt adları, tеonimlər səcdəgah adları, zoonimlər hеyvanlara vеrilən хüsusi adlar, ktеmatonimlər müəssisələrə və digər əşyalara vеrilən хüsusi adlar” kimi izah olunur (280, 3). Bədii üslubda onomastik leksikanı müəyyənləşdirərkən sözün etimoloji, semasioloji, morfoloji, leksik, fonetik cəhətləri ilə bərabər, onun sintaktik rolu da nəzərə alınmalıdır. Onomastik vahidin mənası cümlənin tərkibində müəyyənləşir. Vahidin ədəbi dilin bədii üslubunda öyrənillməsi nəticəsində "poеtik onomastika" adlı tədqiqat sahəsi yaranır. Hər hansı bir onomastik vahidin yaranma tarixini bilmək isə bizi həmin dövrdə xalqımızın yaşayış tərzi, adət-ənənəsi, psixologiyası, dini mənsubluğu, milli təfəkkürü, müxtəlif xalq- larla əlaqəsi, əhalinin iqtisadi durumu və s. haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. A.Qurbanov tədqiqatlarında dilçiliyin tarixi köklərini XIV əsrlə deyil, eramızdan əvvəlki dövrlərlə əlaqələn- dirərək fikrini elmi və məntiqi cəhətdən əsaslandırır: “Məlumdur ki, insanlar hələ uzaq keçmişdə dilin nə olduğunu, onun quruluşu, bir dilin xüsusən öz ana dilinin başqa xalqın dilindən fərqlənməsi ilə maraqlandığı dövrdən dilçilik elmi tədricən yaranmağa başlamışdır. Belə ki, dilçilik heç də bəzilərinin güman etdiyi kimi gənc elm deyil. Onun yaranma tarixi çox-çox qədimdir, bu elmin tarixi eramızdan əvvəlki əsrlərdən başlayır.” (146, 15) Onomastik leksikanın yaranmasının bir qismi xalqın dili, dilin mənşəyi, 7 etimologiyası ilə əlaqəli olsa da, digər bir qismi məhz obyektlərin coğrafi quruluşu, relyefi ilə sıx bağlıdır. Buna görə də dilçiliyin onomastika bölməsi tariх və coğrafiya elmi ilə sıx bağlıdır. V.A.Juçkeviç coğrafi adlardan və onu tədqiq edən elm sahəsindən danışarkən göstərir ki, adların linqvistik planda tədqiqi statistik məlumatlar, coğrafi və tarixi analizlərlə tamamlanmalıdır. (261, 12) Buna görə də V.A.Nikononun fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyil: “Coğrafi adlar da sözdür, buna görə də bütün sözlər fiziki coğrafiyaya yox, dil qanunlarına tabedir. Toponimika özü üçün xüsusi vasitələr icad etmir, dildə mövcud olan vasitələrdən isti- fadə edir.” (279, 66) Tədqiqatların birində yazılır: “Qədim dövr tarixçiləri toponim və etnonimlərə mötəbər sənəd kimi müraciət edirlər. Həqiqətən bu qəbildən olan sözlər mövcud torpağın əsl yaddaşıdır. Bu ərazidə nəsillər dəyişir, müxtəlif dilli etnoslar gəlib-gedirlər, toponimlər isə yerində durub müşahidə aparır, gələnləri qəbul edir, gedənləri yola salır, ancaq ona ilk dəfə verilən adı özü ilə yaşadır. Azərbaycan toponimləri də bu torpağın qədim tərcümeyi-halını bizə çatdırır.” (103, 25) Dilçiliyin ən böyük şöbələrindən biri olan onomalogiya dilimizdə mövcud olan bütün xüsusi adların yaranmasını, inki- şafını, dəyişməsini, vəzifələrini, leksik və qrammatik quruluşunu, üslubi imkanlarını və s. öyrənir. Onomastikanın özünəməxsus yarımşöbələri vardır və bu yarımşöbələr bütün dünya dilləri üçün, demək olar ki, eynidir. Bu yarımşöbələr məna çalarlarına görə fərqlənsələr də, onların arasında vəhdət mövcuddur. Bu şöbələr həm də bir-birinin yaranması üçün zəmin yaradır, biri digərini tamamlayır. Qeyd etdiyimiz kimi, xüsusi adların yaranması, inkişafı müx- təlif ictimai-siyasi, tarixi, hətta iqtisadi inkişafla da bağlıdır. XIX 8 əsr Azərbaycan ədəbi dilinin bədii üslubunun onomastikası, ilk növbədə, ümumxalq dilinin xüsusi adlar məcmusudur, sonra isə xüsusi adların bədii ədəbiyyatda işlənmə məqamı – poetik onomastikadır. Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|