28
şəkilçidir. Tədqiqatlarda “Şahbaz” şəxs adının üç mənası olduğu
izah edilir: 1) qızılquş, tərlan; 2) məcazi mənada “şanlı adam”; 3)
məcazi mənada “iri vücudlu yaraşıqlı gənc.” (94, 211) Fars və
ərəb dillərinin bütün incəliklərinə bələd olan M.F.Axundov
obraza antroponim seçərkən məhz sözün məcazi mənalarını əsas
götürdüyünü güman etmək olar: yəni obrazın adını onun
xarakteri, məqsədi, daxili aləmi, xarici görünüşü, hətta yaşı ilə
əlaqələndirərək onom seçmişdir. Deməli, onomun anlamından
məlum olduğu kimi, Şahbaz şan-şöhrətə can atan, hündürboylu,
yaraşıqlı bir gəncdir. Bu, onomla obrazın xarakteri arasında
M.F.Axundovun yaratdığı əlaqədir.
Hatəmxan ağa (“Hekayəti-Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli
şah”) və Şahbaz bəy eyni təbəqənin nümayəndələridir. Hatəmxan ağa
XIX əsr və XIX əsrdən əvvəlki burjuaziyanın – yəni köhnə
nəslin, Şahbaz bəy isə XIX əsrin ortaları və daha sonrakı dövr
üçün – yəni yeni nəsil burjuaziyası üçün xarakterik obrazlardır.
Hatəmxan ağa düşüncə cəhətdən zəif və məntiqsizdir, müqayisəsi
isə gülüncdür. O, Azərbaycanla Fransanı, yəni Şərqlə Qərbin adət-
ənənəsini belə müqayisə edir: “Mənə yəqin hasil olubdur ki,
bizdə hər adət və xasiyyət var isə, əksi Paris əhlindədir. Məsələn,
biz əlimizə xına qoyarıq, firənglər qoymazlar; biz başımızı
qırxırıq, onlar başlarına tük qoyarlar. Biz papaqlı oturarıq, onlar
başı açıq oturarlar. Biz aşkara peşkəş alırıq, onlar gizlin alarlar. Biz
hər zada inanarıq, onlar heç zada inanmazlar. Bizim arvadlarımız
gödək libas geyər, onların arvadları uzun libas geyərlər. Bizdə
çox arvad almaq adətdir, Parisdə çox ər almaq.” (23, 46)
Göründüyü kimi, Hatəmxan ağa obrazının dili ilə antroponimi
arasında əlaqə vardır. Hatəmxan ağanın bu ifadəsi məhz XIX əsr
Azərbaycan burjuaziyasının çox hissəsinin düşüncə tərzinə
29
uyğundur. Bu da bir çox xarici ölkə tədqiqatçılarının nəzərindən
yayınmamışdır. Belə ki, 1889-cu ildə alman şərqşünası Vyana Şərq
Dilləri Akademiyasının professoru A.Vahrmund “Müsyö Jordan
və Dərviş Məstəli Şah” komediyasını fars dilindən alman dilinə
tərcümə edib kiçik müqəddimə, lüğət və izahla birlikdə kitab
şəklində nəşr etdirmişdir. Bir il sonra həmin tərcümə haqqında
yazılmış məqalədə göstərilir: “Gözəl kompozisiya və effektli
razvyazkaya malik olan bu komediya Avropa dünyəvi elmlərinə
yaxınlığı, satiranın sərrastlığı, müsəlman adət-ənənələrinin Paris
adət-ənənələri ilə müqayisəsi, dərvişlərin məharətlə ifşa edilməsi,
nəhayət, güclü Qərb ruhu ilə diqqəti cəlb edir.” (27, 285) 1906-cı
ildə isə komediya fransız dilinə tərcümə edilmişdir. L.Buna
kitabın müqəddiməsində yazmışdır: “Onun bu komediyası bizim
üçün əsərdə təsvir olunan xalqın adət-ənənəsini öyrənmək və əlli
il bundan əvvəl Qafqaz müsəlmanının fransız xarakterinə müna-
sibəti nöqteyi-nəzərindən qiymətlidir.” (27, 91)
“Hatəmxan” onomu şəxs adı + titul komponentlidir. Ob-
razların adlandırılmasında tipin mənsub olduğu ictimai təbəqənin
sinfi xüsusiyyətlərinə uyğun adlar verilməsi son dərəcə
mühümdür, çünki personajın ictimai təbəqəyə mənsubluğunu
müəyyənləşdirmək işində antroponimlər çox köməklik edir.
“Hatəm” ərəb dilində “comərd, ürəyiyumşaq, əliaçıq” anlamlarını
bildirir. Obrazın xarakteri ilə onomun lüğəvi mənası arasında da
yaxınlıq vardır. Komediyada Hatəmxan ağa məhz ürəyiyumşaq,
qonaqsevər, əliaçıq ev sahibi kimi oxucuya təqdim olunmuşdur.
Gülçöhrə (“Hekayəti-Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli Şah”)
Hatəmxan ağanın doqquz yaşında olan kiçik qızıdır.
Komediyanın yalnız birinci məclisində həmin obraza rast gəlirik:
“Şərəfnisə xanım ikinci damda ahəstə ağlaya-ağlaya yun darayır,
30
kiçik bacısı Gülçöhrə yanında oynayır.” (23, 39) Gülçöhrə
komediyanın ən kiçik yaşlı obrazı olduğu üçün heç bir xarakterik
cəhətə malik deyil, uşaqlara məxsus xüsusiyyətlərə malikdir, bəy
qızı olduğu üçün ərköyündür. Buna görə də M.F.Axundov obrazı
“siması gözəl, lətif, üzü gül kimi qəşəng” anlamlı fars mənşəli
onomla adlandırmışdır. Ümumiyyətlə, ХIХ əsrin ikinci yarısında
ədəbi dilin bədii üslubunda cavan, gənc azərbaycanlı qızlarına
sənətkarlarımızın saf, ülvi hissləri onlara verdiyi onomlarda aydın
nəzərə çarpır. “Mürafiə vəkillərinin hekayəti”ndə Səkinə xanıma
sadiq olan gənc qulluqçunun adı Gülsəbadır. N.Vəzirovun
“Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsində Fəxrəddin bəyin bacısının,
Mahmud bəyin isə övrətinin adı Gülbahardır. Hər üç şəxs adında
“gül” sözünün olması heç də təsadüfü deyil, adların forma və
məna cəhətdən yaxınlığı sənətkarların gənc Azərbaycan qızlarına
bəslədiyi rəğbət hissi ilə bağlı olub bədii üslub vasitəsidir.
Dərviş Məstəli şah (“Hekayəti-Müsyö Jordan və Dərviş
Məstəli şah”) əsərin mənfi obrazıdır. Yazıçı Məstəli şahın kəskin
satira dolu nitqi vasitəsi ilə onun özünü ifşa edir, fırıldaqlarının
üstünü açır. Məstəli şah Azərbaycanın daxilində din xadimləri və
istismarçı hakim təbəqə ilə xalq arasında baş verən kəskin
münasibətdən söhbət açır, bu iğtişaşları öz hünəri kimi təbliğ
edir: “Məgər eşitməmisiniz ki, bir neçə şəyatinə əmr etmişəm ki,
həmişə Şişə qalasında üsuli və şeyxi mollaların arasında fitnə və
fəsad salıb onları dinc qoymasınlar. Ondan ötrü ki, onlar minbərə
çıxıb aşkara xalqa vəz etmişdilər ki, cadukunə və sairə
inanmayın.” (23, 55) Lakin Məstəli şah ayıqdır, xalqın çətin
yaşayışını, istismarını digər təbəqələrdən tez görür və hiss edir.
Xalq da Molla Ibrahimxəlilin ətrafındakılardan fərqlidir, pisi
yaxşıdan seçməyi bacarır. Məstəli şahın dеdiklərindən məlum olur
Dostları ilə paylaş: |