ƏZİZƏ Mİkayilova
Yüklə 2,06 Mb. Pdf görüntüsü
|
31 ki, o, Salyandan qovulubdur, Naxçıvan və Şərur mahalının əhalisi ona torpaqlarından keçməyə icazə vermirlər. Buna görə də Məstəli şahın qurbanları daha zəif və zərif məxluqlardır, yəni Ibrahimxəlil Kimyagər kişiləri aldadırdısa, Məstəli şah qadınları aldadır. O, öz köməkçisi Qulaməliyə fars dilində deyir: “Bu qadın tayfası nə yazıq və sadəlövhdür, düşünüb daşınmadan inanırlar ki, mən Qarabağda oturub Parisi bir anda alt-üst edəcəyəm və ya mənim Mərrixim Arazın o biri tərəfindən Müsyö Jordanın boynunu vura bilər.” (23, 57) “Məstəli” iki komponentli şəxs adıdır, “məst” fars mənşəli olub “kefli, sərxoş”; məcazi mənada isə “ağlı çaşan, nəşələnən, xumar olan” mənalarını ifadə edir. “Əli” isə ərəb dilində “yüksək, ali, uca” deməkdir. (36, 92) M.F.Aхundovun arхivində “Hеkayəti-Müsyö Ъordan” əsərində - haşiyədə qara karandaşla M.F.Aхundovun avtoqrafı ilə dörd misralıq farsca bir rübaisi vеrilmişdir. Rübainin tərcüməsi bеlədir: “Biz Şah Əlinin qulamlarıyıq, tamam mətləblərdən хəbərdarıq, nə məvacib, nə cirə, nə yеm almayıb, Allahın sayəsində müftə dolanan nökərlərik.” (122, 37) Məstəli şah obrazının xarakteri ilə onomu arasında sıx əlaqə vardır, tipin xarakteri ilə adın leksik mənası eyniyyət təşkil edirsə, dеməli, ad üslubi kеyfiyyətə malikdir. Adətən, “bədii ad ya bir хəsisi, ya davakarı, ya da qəhrəmanı хaraktеrizə еdir.” (298, 119) M.F.Axundov belə bir tipin onomunu təsadüfən seçməmişdir. Xalqın nadanlığından, cəhalətindən istifadə edən Məstəli şah da ətrafindakılar üçün bir “nəşə”dir, “mey”dir. O, xalqa bu “nəşə”dən, “mey”dən dadızdırıb, həmişə kefli, sərxoş vəziyyətdə saxlamaq istəyir. Yazıçı təxəyyülünün məhsulu olan adlar sərbəst yaranır, yazıçı obrazın adından əvvəl özünü bədii 32 təfəkkür süzgəcindən keçirir, sonra ona müvafiq ad verir. (220, 12) Mirzə Həbib (“Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran”) Lənkəran xanının vəziridir. Mirzə Həbib qulluq etdiyi Xan kimi kütbeyin və nadandır. Xan dövləti, Mirzə Həbib isə öz ailəsini, evini idarə edə bilmir. Evin ortasında olan xəlbirə görə xəlbiri gətirəni yox, öz nazirini – Ağa Bəşiri cəzalandırır. Nazirin cəzalandırılması isə əslində Mirzə Həbibin özünün cəzaya layiq olması deməkdir. Çünki nazir vəzirin evini idarə edir, vəzir isə böyük bir vilayəti idarə edir. Mirzə Həbib evinin divarları arasında nə baş verdiyini bilmir, Teymur ağanın arvadı Ziba xanımın və ya Şölə xanımın yanına gəldiyini ayırd etməyi bacarmır. Mirzə Həbib baldızı Nisə xanımı Xana ərə verməklə öz mövqeyini möhkəmlətmək istəyir. Mirzə Həbib üçün Xanın cavan və ya qoca, çoxarvadlı olmasının, Nisə xanımın Xanı sevib-sevmədiyinin fərqi yoxdur. Çünki Xan xanlığın birinci şəxsidir, idarə edənidir. Bu səbəbdən də Mirzə Həbib Xanın nökəridir, quludur, dostudur. Bu baxımdan obraza yanaşdıqda M.F.Axundovun vəzirə “Həbib” şəxs adının verməsinin səbəbi aydın olur. “Həbib” ərəb mənşəli söz olub “dost, sevilən, aşiq” anlamlarını bildirir. Teymur ağa (“Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran”) Xanın qardaşı oğlu, keçmiş xanın isə oğludur. Xanlıq-üsuli-idarəsinə uyğun olaraq Teymur ağa xan olmalı idi, lakin Xan Teymur ağanın azyaşlı olmasından istifadə edərək hakimiyyəti ələ keçir- mişdir. Keçmiş xanın vəliəhdi olan Teymur ağa vəzirin baldızı Nisə xanımı sevir, öz sevgisi uğrunda daim mübarizə aparır. Üçüncü məclisdə Xan Teymur ağanı hüzuruna dəvət edərkən birinci növbədə onun xəncər qurşanıb-qurşanmaması ilə maraqlanır. Məlum olur ki, Xan Teymur ağadan qorxur, çünki 33 sadə və səmimi olduğu üçün onu həm bəylər, həm də xalq sevir. Teymur ağa həm də cürətli, cəsur və güclüdür. Komediyanın son pərdəsində Səlim bəy Teymur ağaya Xanın ölümü barəsində məlumat verərək deyir: “Əmin Xan dərya üzündə seyrə çıxmışdı, qəflətən bərk külək əsib, lötkə çevrilib, Xan dəryaya qərq olubdur. Indi xalq xanlıq imarətinin ətrafında cəm olub səni özlərinə xan istəyirlər.” (23, 123) Teymur ağanın xan olduqdan sonra sevgilisi Nisə xanıma qovuşması üçün heç bir sədd, heç bir maneə yoxdur. Belə bir obraza “Teymur” şəxs adının verilməsi, yəqin ki, təsadüfi deyildir. Üsyankar ruhda olan, həm də cəsarətli, qoçaq, cəsur bir obraz əsərin sonunda hakimiyyətə gəlir, xanlıq üsuli- idarəsinə sahib olur, dövləti idarə edir. Fikrimizcə, “Teymur ağa” antroponimi məhz XIV əsrdə yaşamış fateh, sərkərdə, Teymurilər sülaləsinin banisi Teymurləngin adı ilə bağlıdır. Bədii əsərdə personajın adının məşhur tarixi-mifoloji və ya hamıya məlum olan ədəbi personajın adı ilə eyniliyi, surətin adının folklordan götürülməsi ekspressivlik yarada bilir. (186, 68) “Teymur” qədim türk mənşəli adlardandır. Qədim türk di- lində bunun “temir”, “temur” biçimləri də işlənibdir. Yerdən çıxarılan metalın bir növü, təbiətdə çox yayılmış kimyəvi ele- mentdir. Məcazi mənada isə “möhkəm, sərt, davamlı” anlamlarını bildirir. (29, 255) M.F.Axundov “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” komedi- yasında da dörd qadın obrazı yaratmışdır: Ziba xanım, Şölə xanım, Pəri xanım və Nisə xanım. Ziba xanım və Şölə xanım Mirzə Həbibin hərəmləridir. Ziba xanım Mirzə Həbibin birinci arvadıdır, yaşca Şölə xanımdan böyük olan bu qadın ola bilsin ki, nə vaxtsa Mirzə Həbibin istəkli xanımı olmuşdur, lakin artıq 34 vəziyyət dəyişmişdir. Vəzir ikinci hərəmi Şölə xanımla kəbin kəsdirib, Şölə xanım isə cavan və gözəl olduğu üçün Mirzə Həbibin istəkli hərəmidir. Buna görə də Ziba xanım ərini Şölə xanıma qısqanır, evdə bütün danışıqlara qulaq asır, Şölə xanımı güdür və müxtəlif bəhanələrlə Mirzə Həbibin gözündən salmağa çalışır. Mirzə Həbib Nisə xanım üçün “iyirmi dörd dana dəxi toyuq yumurtasından kiçik, göyərçin yumurtasından böyük qızıl düyməli nimtənə” tikdirməyi Hacı Salaha sifariş edərkən Ziba xanım bu danışıqlara gizli qulaq asır və Şölə xanıma böhtanlar yağdırır. O deyir: “Teymur ağanın gözü aydın olsun ki, sevgilisinə təzə nimtənə buyrulur ki, geysin, onun qabağında süzsün.” (23, 102) Ziba xanım Teymur ağanın tez-tez evin hərəmlər üçün ayrılmış hissəsinə gəldiyini görür. Müəyyən həyat təcrübəsinə malik olan Ziba xanım Teymur ağanın Şölə xanımı deyil, Nisə xanımı sevdiyini və onunla görüşdüyünü hiss etməli idi. Lakin Ziba xanımın düşməni və hədəfi Şölə xanımdır. Ona görə də Teymur ağanın məhz Şölə xanımla görüşməyi ona sərf edir, bu vəziyyətdən öz xeyri üçün istifadə etməyə çalışır. Ziba fars mənşəli addır, “zinət, bəzək, yaraşıqlı, bəzəkli” və s. mənaları var. (29, 72) Ziba obrazı ilə onomu arasında əlaqə vardır. Belə ki, cavan yaşlarında çox gözəl, yaraşıqlı olan bu qadın sonralar zinətə, yaraşığına daha çox fikir verməyə çalışır ki, Mirzə Həbibin yenə qadın kimi diqqətini cəlb etsin. Obrazın onomu daha çox onun meşşanlığına işarədir. Tamaşaçı Ziba xanımın maraq dairəsinin məhdudluğunu, obrazın meşşanlığını əvvəlinci məclisdə - Mirzə Həbibin Şölə xanıma “qızıl düyməli nimtənə” sifariş verərkən şahidi olur. Şölə xanım gənc, gözəl və yaraşıqlıdır. Buna görə də Mirzə Həbibin yanında onun hörməti daha çoxdur. Mirzə Həbib həm də Yüklə 2,06 Mb. Dostları ilə paylaş:
|