6
etmiĢ, Ġrəvan Ģəhəri yerində Qanlıtəpə adlanan yüksəklikdə Ġrpuni//Erebuni
(əslində "Ərlər ölkəsi" anlamında Er-bi-uni) və Sərdarabad mahalı ərazisində
ArgiĢtihinili//ArgiĢtixinili (ArgiĢti-han-eli) qalalarını tikdirmiĢdir. Bütün bunlar
barədə həmin ərazilərdən tapılmıĢ Urartu kitabələrində aydın bəhs edilmiĢdir.
Lakin Urartu çarları II ArgiĢtinin (Ar-quz-tunun), onun oğlu II Sardurun
(As-ar-turun), onun oğlu I Rusanın (Ar-usun) indiki Cənubi Qafqaz ərazisinə
yürüĢləri və bu ərazilərin böyük bir hissəsini iĢğalı nəticəsində Ģimala çəkilən bəzi
Az boyları bir müddət sonra möhtəĢəm yürüĢlə geri qayıtmıĢ, tarixə Qamərlər adı
ilə düĢən həmin boylar e. ə. 715-ci ildə I Rusanın qoĢunlarını darmadağın edərək
Cənubi Qafqazdan çıxarmıĢlar. Bununla belə, bir qədər sonra Qamərlərin ardınca
Cənubi Qafqaza enən Sak türkləri öz Qamər soydaĢlarının burada, xüsusilə Qərbi
Azərbaycan ərazisində Ģəriksiz hökmranlığına imkan verməmiĢ, onları Arazın
cənubuna sıxıĢdırmıĢ və Cənubi Qafqaz ərazisində özlərinin dövlət qurumunu
yaratmıĢlar. "Bibliya"da AĢkenaz, arman mənbələrində AĢxanas adları ilə qeydə
alınan bu dövlətin - Sak//Skif//Ġskit//ĠĢquz//Ġç Oğuz çarlığının baĢında Azkan adlı
hökmdar durmuĢdur.
Cənubi Qafqazda türk boylarının bir-birini bu cür əvəz etməsi ardıcıllığı V
yüzil arman tarixçisi Moisey Xorenlinin qələmə aldığı armanların nəsil Ģəcərəsi ilə
də üst-üstə düĢür: Nuh-Yafəs-Qamər-Tur-Turqam-Azkan.
Armaniya ölkə adının tarix səhnəsinə gəliĢi də məhz bu dövrə - Urartu
dövlətinin süqutu, onun ərazilərinə Qamər-Sak boylarının qayıdıĢı dövrünə təsadüf
edir. Artıq Urartunun böyük bir hissəsində, xüsusilə Ģimal torpaqlarında
hegemonluq Qamər-Sak boylarının əlində idi və bu vaxt həmin ərazilərdə Arman
dövlətinin yaranmasında həmin boyların həlledici rolu olmuĢdur. Lakin
Armaniyanın təĢkilində Qamər-Sak boyları çoxluq təĢkil etsələr də, üstünlük yerli -
Urartu (Bian eli) türk, xüsusilə Ərlər//Ərər (Qarqar// Gərgər) boylarında
qalmaqda idi. Ölkənin Armaniya adına gəldikdə isə, bu da Ərlər anlamındakı
Urartu (Ararat//Ərərat) adının həmin anlamda yeni ifadə formasından baĢqa bir
Ģey deyildi.
Nəhayət, Makedoniyalı Ġsgəndərin ġərqə yürüĢü ilə bağlı e. ə. IV yüzilin 2-
ci yarısında Sak padĢahlığı süqut edir və bu nəhəng Türk dövlətinin Ģimalı ilə
cənubu arasında kəskin ayrılma baĢ verir, Ģimalda və cənubda bir sıra yeni Türk
dövlətləri (Atropatena, Albaniya, Sisakan, Sakasena və s.) yaranır. Bu vaxt
Armaniya yunanların iĢğalı altına keçir, e. ə. 321-ci ildə Selevkilər dövlətinin
tərkibinə qatılır. Həmin tarixdən e. ə. 202-ci ilə qədər Armaniyada türksoylu
Oruzlar/Oğuzlar (Sak boyundan) sülaləsi, e. ə. 202-ci ildən etibarən isə əslən
midiyalı ArtaĢlar (Qamər boyundan) sülaləsi hakimiyyətdə olur. Oruzlar
sülaləsindən sonuncu hökmdar Artabası ArtaĢlar sülaləsindən ArtaĢ əvəz
edir.
Selevkilər dövlətinin zəifləməsindən istifadə edən ArtaĢ e. ə. 183-cü ildə
Armaniya türk dövlətinin müstəqilliyini elan edir, e. ə. 165-ci ildə isə ölkənin
hüdudlarını bütün indiki "Ermənistan" boyu geniĢləndirir, Alban çarının qızı ilə
7
evlənir, Araz çayının sahilində ArtaĢad Ģəhərini saldırır, ölkənin paytaxtını bura
köçürür. Bununla da Böyük Armaniyanın bünövrəsini qoymuĢ olur. ArtaĢın
hakimiyyətini oğlu Artabas, Artabası isə qardaĢı II Tiqran//Dikran əvəz edir.
Xüsusilə II Tiqran Armaniyanı daha da gücləndirir, bu iĢdə o, qonĢu soydaĢ
dövlətlərin gücünə arxalanır. Məsələn, ArtaĢad Ģəhəri yaxınlığında Roma
qüvvələrini darmadağın edərkən II Tiqranın əsas köməyi Atropatena qoĢunları
olur. Roma Senatı Lukullu II Tiqranın üstünə göndərəndə isə nəinki atropatenalılar,
həm də madaylar, albanlar və Arazsahili digər türk boyları Arman sərkərdəsinin
köməyinə çatırlar. Lakin e. ə. 166-cı ildə II Tiqranın Roma ordusu tərəfindən
məğlub edilməsindən sonra Böyük Armaniya dağılmağa baĢlayır. Bu hadisə
Armaniyanın öz cənub torpaqlarından Ģimala - Araz çayına doğru çəkilməsini daha
da sürətləndirir. Onun cənub torpaqları yavaĢ-yavaĢ digər türk dövlətinin -
Midiyanın tərkibinə qatılır.
Plutarxın "romalılar Midiyanı Armaniyadan ayıran Araz çayına çatdılar"
qeydi təsdiq edir ki, e. ə. 1-ci yüzilin sonlarında Armaniya artıq Arazın sol sahilinə
- indiki Qərbi Azərbaycan ərazisinə sığınmıĢ, Midiya isə Araz çayına qədər gəlib
çıxmıĢdı.
Eramızın 51-ci ilində Armaniya taxtında Qamər boyundan olan ArtaĢlar
sülaləsini yenidən Sak boyları - Parfiya Arsaklar sülaləsindən hökmdar Vologezin
(Valarsakın) qardaĢı, Armaniya Arsaklar sülaləsinin banisi I Turadat (ermənicə
Tiridat// Trdat) əyləĢir. Turadatı taxtda oğlu Sanatürk, onu isə oğlu Valarsak
əvəz edir. Arsaklar sülaləsi eramızın IV yüzilinin sonlarına qədər Armaniyada
hakimiyyətdə olur.
Göründüyü kimi, bura qədər nəzərdən keçirdiyimiz tarixi dövrdə - ən qədim
zamanlardan eramızın IV yüzilinə qədər Qərbi Azərbaycanda müxtəlif Türk
boyları yaĢamıĢ, hakimiyyət ancaq onlara məxsus olmuĢdur və təbii ki, həmin
ərazilərdəki bu tarixi dövrə aid bütün maddi mədəniyyət nümunələrinin Azər-Türk
boylarına məxsus olduğu da etiraf edilməli, Azər-Türk babalarımızın tarixi-mənəvi
haqqı özlərinə qaytarılmalıdır.
Eramızın IV yüzilinə qədər Qərbi Azərbaycan ərazisində yaĢayan əhalinin –
Azər-Türk boylarının dini etiqadı əsasən atəĢpərəstlik və tanrıçılıq olduğundan
həmin dövrdə burada ucaldılan dini məbədlərdə uyğun üslublar özünə geniĢ yer
almıĢdır.
Ən qədim dövrlərdən xristianlığa qədərki mərhələ kimi ayırdığımız bu dövr
Qərbi Azərbaycan abidələri sırasında Zəngəzur mahalının Qarakilsə rayonu
ərazisindəki e. ə. II minilliyə aid QoĢundaĢ tikili qalıqları, e. ə. VIII yüzildə
Ġrəvan Ģəhəri yaxınlığındakı Qırmızıtəpə adlı yüksəklikdə ucaldılmıĢ TeyĢebaini,
Ġrəvan Ģəhərinin yerində Qanlıtəpə adlı yüksəklikdə salınmıĢ Erebuni, Göyçə
mahalının Qaranlıq rayonunun Kolagirən kəndinin kənarındakı TeyĢeba qalaları,
Zəngəzur mahalının Meğri rayonunun Nüvədi kəndində aĢkar edilmiĢ eradan
əvvəlki minilliklərə aid QarqadaĢı kitabələri, Gərnibasar mahalında e. ə. III-II
Dostları ilə paylaş: |