27
Qədim türk qalası Urud (V yüzil).
Urud qalasının və Qala düzünün uzaqdan görünüĢü.
URUD QALASI
Zəngəzur mahalının Qarakilsə (01.03.1940-cı ildən - Sisian) rayonunun
Urud (03.07.1968-ci ildən - Vorotan) kəndi kənarında türk qalası.
Hündür, sıldırım qayanın
zirvəsində yerləĢən qala üç
tərəfdən Bazarçay çayının dərin
dərəsi, bir tərəfdən divarla
əhatələnmiĢdi. Yerli camaatın
dediyinə
görə,
qalanın
zirvəsindən çaya gizli yol
varmıĢ. Qala-qayanın aĢağısında
təxminən yarım kilometr uzanan
böyük bir yaĢayıĢ məntəqəsinin
qalıqları görünürdü.
Urud
qalasının
adı
mənbələrdə
450-ci
il
hadisələrindən bəhs edilərkən
çəkilir. Qala 1104-cü ildə
Səlcuqlar, 1386-cı ildə Əmir
Teymur, 1407-ci ildə Qara Yusif
tərəfindən fəth edilmiĢdir.
03.07.1968-ci
ildə
ermənilər Urud kəndinin adını
dəyiĢib Vorotan, Urud qalasının
adını
isə
Vorotanberd
qoymuĢlar.
Urud kəndində 1988-ci
ilə qədər ancaq Azərbaycan
türkləri yaĢamıĢlar. Bu kəndə ilk ermənilər Qərbi Azərbaycan türklərinin 1988-ci il
soyqırımından sonra köçmüĢlər.
ƏDƏBİYYAT: Сисиан (справочник-путеводитель), Ереван, 1987, стр.115-116; Ə.Ələkbərli.
Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan", В., 1994, səh.77-82; M.Urud. Urud, В., 2002, səh.27.
28
Qədim arman-türk məbədi Masdərənin
ümumi görünüĢü (V-VII yüzillər).
MASDƏRƏ MƏBƏDĠ
Talın rayonunun Masdərə (21.01.1965-ci ildən - Dalarik) kəndində,
Masdərə çayı kənarında V-VII yüzillərə aid qədim arman-türk məbədi.
Günbəzli məbəd tipində inĢa
edilmiĢ məbəd öz adını Masdərə
kəndindən almıĢ, "Masdərə" toponimi isə
"Masların dərəsi", "Mas dərəsi"
anlamında "Mas" və "dərə" sözlərindən
yaranmıĢdır. Maslar bütün Qafqazda, о
cümlədən Qərbi Azərbaycan ərazisində
qədimdən məskunlaĢan Sak türklərinin bir
qolu olmuĢ, Massaget, Masallı, Masazır,
MaĢtağa,
Masis,
Mesxet,
Xaçmas
toponimlərində öz adını günümüzə qədər
yaĢatmıĢdır.
Masdərə kəndində qədimdən Türk-
Oğuz boyları yaĢamıĢ, burada ilk
ermənilərXVIII
yüzilin
əvvəllərində
görünməyə baĢlamıĢlar.
ƏDƏBİYYAT: И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее
присоеденения к Российской империи, С-П.,1852, стр.286; Сборник сведений о Кавказе
(Списки населенных мест Кавказского края по сведениям 1873 года), Эриванская губерния, 5
т., Тифлис, 1879, № 259; Н.Г.Буниатов, Ю.С.Яралов. Архитектура Армении, М., 1950,
стр.52; В.М.Арутюнян, С.А.Сафарян. Памятники армянского зодчества, М., 1951, стр.43;
Архитектурные памятники Армении, М., 1974, стр.7; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu -
"Ermənistan", В., 1994, səh.158-161.
29
Maqasberd qalasının uzaqdan görünüĢü
MAQASBERD QALASI
ġörəyel mahalının Düzkənd rayonu ərazisində, Araz çayının sol qolu olan
Arpaçay çayının sağ sahilində qədim türk qalası.
Keçilməz
divarları
və
dərin dərə ilə Maqasberd qalası üç
tərəfdən
möhkəm
qorunur.
Qalanın divarları əvvəllər ikiqat
olmuĢdur: çöl divar nisbətən
alçaq, iç divar isə daha hündür
imiĢ. Ġki divarın arasında xəndək
yerləĢmiĢdir. Sonralar çöl divar
dağılmıĢ,
ancaq
iç
divar
qalmıĢdır.
Mənbələrdən qalanın VI
yüzilə aid olduğu ehtimal edilir.
Qalanın yerləĢdiyi ərazilər
qədimdən Türk-Oğuz boylarının anayurdu olmuĢdur. Bu yerlərə ermənilərin ilk
axınının cəmi 200 illik tarixi var.
Qalanın adından da göründüyü kimi ("maq"-lar və "as"-lar qədim türk
boylarıdır, "berd" isə qədim türk dilində "qala" anlamındadır), o, azər-türk
xalqına məxsusdur və xalqımızın Qərbi Azərbaycan ərazisində ən qədim maddi-
mədəniyyət nümunələrindən biridir.
ƏDƏBİYYAT: В.М.Aрутюнян, С.А.Яралов. Памятники армянского зодчества, М., 1951,
стр.51; Ə.Ələkbərli. Qədim Türk-Oğuz yurdu - "Ermənistan ", В., 1994, səh.99-103.
30
Qədim türk məbədi olan Xorvirabın uzaqdan görünüĢü
(VI yüzil).
Xorvirab məbədinin yaxından
görünüĢü.
ASELĠġAD // XORVĠRAB MƏBƏDĠ
Vedibasar mahalının
aran hissəsində, Araz çayı
sahilində, qədim ArtaĢad
Ģəhərinin
xarabalıqları
yerində, qaya üstə qədim türk
qala-məbədi.
Maarifçi
Qriqori
Armaniyada
xristianlığı
yaymaq istərkən çar Turadat
(ermənicə
Tiridat//Trdat)
(286-343) tərəfindən 13 il
burada
quyu-zindanda
saxlanmıĢdır.
Sasani hökmdarı II ġapurun (309-379)
vaxtında Ģəhər tamamilə yerlə-yeksan edilmiĢ,
Qriqorinin quyuya salındığı həmin yerdə VI
yüzildə məbəd tikilmiĢ və bu yer ətraf
camaatın ziyarətgahına çevrilmiĢdir. Sonrakı
yüzillərdə məbədə yeni tikililər əlavə
edilmiĢdir.
Məbədin yerləĢdiyi ArtaĢad Ģəhəri e. ə.
2-ci
yüzilin ortalarında Armaniya türk
hökmdarı ArtaĢ tərəfindən salınmıĢ və tarix
boyu burada qədim Türk-Oğuz boyları
yaĢamıĢlar. Məbədin ilkin - AseliĢad (As-eli-
Ģad) adı da onun türk xalqına mənsubluğunu
təsdiq edir. Xorvirab ərazisinə ilk ermənilər (1
ailədə 6 nəfər) 1828-1829-cu illərdə Ġrandan
köçürülüb gətirilmiĢlər.
ƏDƏBİYYAT: И.Шопен. Исторический памятник состояния армянской области к эпоху ее
присоеденения к Российской империи, С-п., 1852, стр.271-273, 555-556, 685; А.Берже. Кавказ
в археологическом отношении, Тифлис, 1875, стр.159; Сборник сведений о Кавказе (Списки
населенных мест Кавказского края по сведениям 1873 года), Эриванская губерния, 5 т.,
Тифлис, 1879, № 185; Н.Г.Буниатов, Ю.С.Яралов. Архитектура Армении, М., 1950, стр. 126-
127; M.Kalankatuklu. Albaniya tarixi. В., 1993, səh.21-22; C.A. Мамедов. Азербайджан по
источникам XV - первой половины XVIII вв., Б., 1993, стр.42; Ə.Ələkbərli. Qərbi Azərbaycan, I
с, Vedibasar mahalı, В., 2000, səh. 458-460.
Dostları ilə paylaş: |
