Azad AZƏRBAYCAN
M Ü S T Ə Q İ L
İ C T İ M A İ - S İ Y A S İ
Q Ə Z E T
24 f e v r a l 2 0 1 0 - c u il N 28 ( 1 7 1 1 )
E L M - T Ə H S İ L - M Ə D Ə N İ Y Y Ə T
7
Rayonumuzun tarixi barədə ax
tarışlar apararkən böviik bir nəslin
Axundovlar nəslinin nümayəndəsi
Səfiaə nənə ilə tarns oUluq. Bu xa-
mm-xatun nənənin dor in savadına,
genis dünyagörüşünə. xalqım ızın
adət-ənənələrinə. folkloruna darin
dən bələdliyinə. kübar davranışına
və rayonumuzun tarixilin dair zən-
gin məlumatlarına heyran olma
maq olmur.
Söhbətlərimizin birində Şəfiqə
nənə dedi ki, məşhur həkim və
dövlət xadimi Əziz Əliyev bizim
evdə olub və atam Fərrux bəy
Axundovla görüşüb. M ənə yega
nə sağ qalmış Rasim müəllimin
telefon nömrəsini verdi. Rasim
müəllimlə danışıb görüşdük. Tex
nika elmləri doktoru Rasim müəl
lim mənə atası Fərrux bəy və
Axundovlar nəsli barədə geniş
məlumat verməklə yanaşı mər
hum qardaşı tibb elmləri doktoru,
professor, Azərbaycan Respubli
kasının əməkdar həkimi Kazım
Axundovun "Şuşa" qəzetinin okt
yabr 2007-ci il nömrəsində çıxan «
"Gözəl insan haqqında xatirələ
rim" məqaləsini verdi və əlavə
olaraq Əziz Əliyevin Tərtərdə ol
ması barədə mənə xeyli əlavə mə
lumatlar verdi.
Yazımızın qayəsi B ö yü k İnsan
və və görkəmli dövlət xadim i Əziz
Əliyevin Tərtərə gəlməsi və fəd a
kar millət ziyalısı Fərrux bəylə gö
rüşməsi olsa da oxuculara Fərrux
bəy barədə qısa m əlum at verməyi
məqsədə müvafiq hesab elədik.
Axundov Fərrux Mirzə Həsən oğlu
1884-cü ildə füsunkar Qarabağın dilbər
güşəsi Şuşa şəhərində ziyalı ailəsində
anadan olmuşdur. Şuşa Realm məktə
bini və feldşerlik məktəbini bitirmişdir.
Pedaqoji fəaliyyətə Tərtərdə başlamış,
1905-ci ildə burada ilk dəfə ibtidai
məktəb açmış və eyni zamanda 1901-ci
ildə şəhərdə açılmış Rus-teatr məktə
bində rus dili dərsi demişdir. Fərrux
bəy müəllimliklə yanaşı, hakimliklə də
məşğul olmuşdur. Hətta 1918-20-ci il
lərdə Müsavat ordusunun Şuşadakı və
Tərtərdəki hərbi hissələrində tibb mən
təqəsi açmışdır. O, 25 il Azadqaraqo-
yunlu (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyə
tinin ilk daxili işlər naziri Behbııd ağa
Cavanşirin və atası Azad ağanın kən
di) kəndində "həkim malyariya məntə
qəsinin müdiri" işləmişdir. Fərrux bəy
otuz il Şuşa, Ağdam, Gəncə, Bərdə və
Tərtərdə müəllimlik etmiş, rayonumu
zun və bütövlükdə Azərbaycanımızın
xalq maarifinin inkişafı tarixində mü
əyyən iz qoymuşdur.
Bu müqtədir insanın ailəsindən çıx
mış 6 oğlu sonralar Azərbaycan elmi
nin müxtəlif sahələrində böyük şöhrət
qazanmış alimlər oldular. Na-zim
Axundov başda olmaqla Qasım, Ka
zım, Səlim, Əzim və Rasim müxtəlif sa
hələrdə elmlər doktoru, professor adı
na layiq görülmüş və atalarına layiq bir
övlad olduqlarını sübut edərək şərəf və
ləyaqətlə vətənlərinə xidmət etmişlər.
Fərrux bəyin bunlardan başqa 4 qız
övladı da Əfıqə, Şəfiqə, Hədiqə, Rəfiqə
ali təhsil almışlar.
Bu nəslin haqqında cild-cild əsərlər
yazmaq olar. Yazım ızın qayəsi hu işıqlı
insanın daha bir millət cəfakeşi və fədai-
Əziz Əliyev Tərtərdə
шяияшяяшшшяяяяяяяяяявяияяшшшяяяшявшшяивЯШШШШШЯЯШШЯШШЯШШШЯЯЯШШЯШШШШШИЯИЯШвШШШЯШвНШЯЯШвШШЩк
Əsl ziyalılar və təmənnasız insanlar Vətənə xidmət
etməkdən yorulmazlar və bu işi şərəf bilərlər
si olan Əziz Əliyevlə görüşü olduğun
dan oxucularımızı hu möhtəşəm təşki
latçılıq və rəhbərlik qabiliyyətinə malik
insan barədə məlumatlandırmağı nəzərə
alaraq (onsuzda lıamı tərəfindən yaxşı
tanınır) qısa məlumat veririk.
Əliyev Əziz Məmmədkərim oğlu
1897-ci ildə İrəvan şəhərində anadan
olmuşdur. 1938-ci ildə Tibb elmləri
doktoru, professor, 1929-38-ci illərdə
Azərbaycan SSR Səhiyyə naziri, N.Nə
rimanov adına Azərbaycan Dövlət
Tibb İnstitutunun və ADU-nun rekto
ru, Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəya
sət Heyətinin katibi, Azərbaycan KP
M K-nın katibi (1941-42), Dağıstan
MSSR Vilayət Komitəsinin birinci ka
tibi (1942-1948), ÜİK (b) PMK-nın
inspektoru (1949-50) Azərbaycan SSR
Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavi
ni (1950-51), Azərbaycan SSR Elmi-
Tədqiqat Ortopediya və Bərpa Cərrah-
lığı İnstitutunun direktoru (1952-56)
olmuşdur. 1956-cı ildən ömrünün so
nuna qədər (1962) Azərbaycan Həkim
ləri Təkmilləşdirmə institutunun direk
toru olmuşdur. SSRİ Ali Sovetinin (1-
3-cü çağırış) və Dağıstan MSSR Ali
Sovetinin (2-ci çağırış) deputatı olmuş
dur. İki dəfə o dövrün ən böyük müka
fatı olan Lenin ordeni, "Qırmızı Əmək
Bayrağı" ordeni" "l-ci dərəcəli Vətən
müharibəsi" ordeni və medallarla təltif
olunmuşdur. Mahaçqala şəhərində kü
çələrdən biri böyük insanın adını daşı
yır. Mərhum tibb elmləri doktoru, pro
fessor Kazım Axundovun yazdıqların
dan və Şəfiqə nənə ilə Rasim müəllimin
dediklərini ipə-sapa düzüb, xalqının fə
daisi və cəfakeşləri olmuş bu iki işıqlı
insanın görüşmələrini oxuculara çatdı
maq istəyirəm.
1941-ci ilin sonları idi. Bö
yük Vətən müharibəsinin ən
ağır dövrü idi. Sovet-Alman
cəbhəsinin bütün sahələrində
almanlar üstünlüyü ələ alaraq
Moskvanın 18 km-liyinə qə
dər gəlib çıxmışdılar. Dəmir
yumruq altında birləşmiş bü
tün ölkə "Hər şey cəbhə üçün,
hər şey qələbə üçün" şüarı al
tında gecə-gündüz yorulma
dan çalışırdı. Arxa cəbhədə
bütün insanlar, əsasən qoca
lar, qadınlar və uşaqlar ağıla-
sığmaz əmək və qəhrəmanlıq
lar göstərərək hər bir çətinliyə
dözərək dahi rəhbər Stalinin
onları qələbəyə aparacağına
inanırdılar. Bütün ölkəni qıt
lıq və aclıq bürümüşdü. Fəda
karlıqla çalışan bütün insan
lar hər şeyi cəbhəyə göndərir
və qələbəyə ümidlərini kəsmirdilər.
Evində bir ovuc unu olan onu qonşusu
ilə bölürdü.
Nəinki Tərtərdə, həm də qonşu ra
yonlarda yaxşı həkim kimi Fərrux bəy
2 at və 2 inək, həmçinin xeyli toyuq-cü
cə saxlayrdı. Atın birini dərs dediyi
məktəblərə gedərkən, birini də həkim
kimi kəndi və ətraf bölgələri gəzərkən
minirdi. İnəyin birinin südünü ailəsilə,
digərinin südünü isə Azadqaraqoyunlu
kəndində müdir işlədiyi feldşer məntə
qəsinin kiçik otağında 4 çarpayılıq ev
xəstəxanasında müalicə olunan xəstələ
rinə verirdi. Ailəsi 10 uşaqdan ibarət
olsa da evdə bişən yeməkdən və qənaət
edilmiş çörəkdən xəstələrinə verirdi.
Onun bu comərdliyi və səxavəti hamı
ya bəlli idi. Hakimliyin dərinliklərinə
bələd olan Fərrux bəy heç zaman müa
licə etdiyi xəstələrindən pul və heç bir
şey almazdı. Malyariyanın tüğyan etdi
yi zamanlarda gecəsi-gündüzü olma
dan çalışır, hamıya yardım edərdi.
"Rayon qəzeti olan" "Qızıl Bayraq"
qəzetinin 1941-ci il 16 aprel nömrəsin
də "Qızdırma ilə mübarizə aparmalı"
məqaləsində feldşer Fərrux bəy Axun
dovun Azadqaraqoyunluda 1984 nəfə
ri müalicə etdiyi yazılmışdır". Xalqını
sevən belə fədakar insanın yorulma
dan, özü də təmənnasız çalışması, "yu
xarıların" da diqqətini cəlb eləmişdi.
" ...
1941-ci il dekabr avının axırla
rında Tərtər ravonumm Azadaaraaov-
unlu kəndində tibb məntəqəsi qarşısında
aara rəneli "M -l" markalı bir masın da
yandı. Masından ortabovlu. dolu bədən
li. qara qolifevi şalvar, qara köynək,
uzunboğaz xiram-sapoa sevinmiş bir
nəfər düşdü. Onu dərhal tanıdım. Bu
Əziz Əlivev idi".
#
Fərrux bəyin oğlu, sonralar tibb
elmləri doktoru, professor olan Kazım
Axundovun "Gözəl İnsan haqqında
xatirələrim" yazısından götürülmüş bu
sətirlərdə böyük İnsan Əziz Əliyevin si
ması gözlərimiz önündə canlanır.
Rasim müəllim söyləyir ki, Azadqa
raqoyunlu kəndində ikimərtəbəli evin
bir otağını tibb məntəqəsi və xəstəxana
eləmişdi, ikinci otaqda isə bütün ailə
miz qalırdı. Əziz Əliyev yuxarı qalxıb
tibb məntəqəsinə baxır. Otağın səliqəsi
və təmizliyi xoşuna gəlir. Sonra Fərrux
bəyə ac olduğunu və onlarda çörək
kəsmək istədiyini bildirir. Hörmətli qo
naq otağa daxil olan kimi ocağın üs
tündə qaynayan qazanın qapağını açıb
gülə-gülə deyir.
-
Çoxdandır dovğa yemirəm, yaxşı
oldu iıidi doyunca yeyərəm.
Maya xala çəkinə-çəkinə pencərlə
bişirilən horranın içərisinə pencər tö
küb 12 nəfərlik ailəyə yemək hazırla
mışdı. Əziz Əliyev evdə çörək olmadı
ğını hiss edib gülə-gülə dedi: Başa düşü
rəm bacı, çörəyiniz yoxdur, müvəqqəti
çətinlikdir, dözmək lazımdır. Bu böyük
qəlbli insan iştahla bu "dovğa"dan bir
iki qaşıq alıb ayağa durdu.
-
Çox sağ olun. Mənim işim çoxdur,
rayon mərkəzinə gedirəm. Sabah rayko
ma gəl, sizinlə işim var.
Yorulmaq bilmədən çalışan və hə
mişə işində intizamlı olan Fərrux bəy
ertəsi gün həm malyariyadan əziyyət
çəkən xəstələrə toxunmalı olduğu və
məktəbdə dərsi olduğuna görə rayko
ma, Əziz Əliyevin görüşünə eğltf Və ya
nında feldşer köməkçisi işləysfiFKazımı
göndərdi. Kazım Axundov öz xatirələ
rində bu görüşü belə xatırlayır: "Səhər
deyildiyi vaxt katibin köməkçisinə ya
xınlaşıb gəldiyimi Əziz Əliyevə bildir
məyi xahiş edirəm. Köməkçi iclas ol
duğunu deyib, bunu edə bilməyəcəyini
söylədikdə onu başa saldım ki, məni
Əziz Əliyev özü bu iclasa çağırıb. Məni
içəri buraxdılar. Əziz Əliyev danışırdı.
O, məni içərdəkilərə təqdim edib:
-
Dünən mən yemək vaxtı onlara
getmişdim ki, görüm hu ailədə çörək
var, ya y o x ? Bunlar nə yeyir? Burda da
çörək olmadı. Güman edirdim ki, Fər
rux kişi uşaqlarının qabağına bir tikə
çörək tapıb qoya bilər. Ancaq belə ol
madı. Südünə, qatığına bir ovuc un qat
maqla on beş nəfərlik ailəni saxlaya bi
lir ("Şuşa qəzeti". Oktyabr -2007. səh
6
) .
Əziz Əliyev 6 aydan qalma höku
mətin ayırdığı taxıl normasını bir maşı
na yığdırıb rayonun bütün tibb məntə
qələrinə paylamağı Kazıma tapşırır.
Sonralar bu böyük insanın yanında
işləmək xoşbəxtliyinə nail olan Kazım
Axundov bu tapşırığı layiqincə yerinə
yetirib, axşam hər işə çox ciddi yana
şan atası Fərrux bəyə məlumat verir.
Son dərəcəyə humanist, nəcib və
namuslu bir insan olmaqla yanaşı, xal
qın və dövlətini sevən Əziz Əliyev taxıl
norması və tibbi ləvazimatların kənd
feldşer məntəqələrinə çatması üçün
əlindən gələni əsirgəmirdi.
Fərrux bəyin qızı, uzun müddət ra
yon apteklərində əczaçı kimi çalışan
Şəfiqə nənə mənə söylədi ki, sonralar
Əziz Əliyey bir neçə dəfə bizim evdə ol
du. Hər dəfə özü ilə xeyli lazımlı və xey
li az tapılan dərmanlar da gətirər və ai
ləmizə verilməli olan ərzaq normasının
vaxtlı-vaxtında verilib-verilməməsini
öyrənirdi. Əziz Əliyevin çox prinsipial
və ciddi adam olduğunu bilən rayon
rəhbərliyi bizim normanın həmişə vax
tında çatması üçün əlindən gələni əsir
gəmirdi.
Şəfiqə nənə deyir ki, yaxın 12 rayo
nun rəhbər işçiləri evimizə gəlib atam
dan xahiş edirdilər ki, Əziz Əliyevdən
onların da rayonlarına tibbi yardım et
mələrini xahiş etsin. Atam özündə olan
artıq tibbi ləvazimatlardan ehtiyacı
olan tibb məntəqələrinə verməklə ya
naşı yeri düşdükdə bu millətini sevən
incə qəlbli insandan digər rayonlara da
yardım etməyi xahiş edirdi.
Fərrux bəv sonralar da Əziz Əliyev
lə əlaqə saxlayırdı.
Müharibənizi qızğın vaxtında Əziz
. Qliyçvi Dağıs^R.MSŞRrYÄtoyjü Komi
təsinin birinci katibi vəzifəsinə təyin
edirlər (1942). Bu təyinatın çox maraq
lı və həm də gizli məqamları vardır. İn
diyə qədər Azərbaycanın milli tarix
konsepsiyası olmadığından (tarixşü-
naslığımız və tarixçi alimlərimizin bö
yük əksəriyyəti hələ də rus və sovet ha
kimiyyətinin ideologiyası nəticəsində
formalaşmış "evrosentrizm", "sovet
ideologiyasının prinsiplərinə xidmət",
"Forsmeylli Konsepsiyadan" uzaqlaşa
bilməmişlər) tariximizin və millətimi
zin qürur qaynağı olan bir sıra şəxsiy
yətlər hələ də öz qiymətini ala bilmə
yib.
Böyük Vətən müharibəsi başlayan
kimi bütün Qafqazdan və xüsusilə Gü-
cüstandan bütün türk xalqlarını "eti
barsız millət" kimi (Osmanlıların və al
manların agenti damğası adı ilə) Sibirə
sürgün etmişdilər (Türkləri görməyə
gözü olmayan Stalin bu məkrli planı ilə
Gürcüstanın mərkəzi Tbilisidə yaşayan
qədim və yerli Türk əhalisini və Nadir
şah tərəfindən Kartli-Kaxetiya çarı II
İrakliyə hədiyyə edilmiş Borçalının
türk əhalisini sürgün etməklə etnik tə
mizləmə aparmış və bu qədim türk tor
paqlarını gürcülərə vermişdi). Bir gecə
nin içində bütün çeçen xalqı sürgün
edilmişdi. İndi növbə Dağıstanın türk
müsəlman əhalisinə və müsəlman ləzgi
xalqlarının idi. Stalinin xüsusi hörmət
bəslədiyi və inandığı Mir Cəfər Bağı
rov bu "qəddar və Türk dünyasının qu
duz düşməni" olan Stalini mənfur fik
rindən döndərməyi bacarır və xüsusi
qabiliyyətinə, işgüzarlığına, millətse-
vərliyinə və təmizliyinə bələd olduğu və
hörmətlə yanaşdığı misilsiz təşkilatçılıq
qabiliyyəti olan Əziz Əliyevi Dağısta
na birinci katib vəzifəsinə göndərilmə
sinə nail olur. (Sonralar bir çox müəl
liflər bu faktı guya Bağırov onun yeri
nə keçə biləcəyindən qorxduğu üçün
qələmə veriblər. Mir Cəfər Bağırov heç
kimdən qorxmayıb və əksinə Stalindən
başqa bütün İttifaqın yuxarı eşalonu
Bağırovdan qorxurmuş).
Qarşısına çox böyük missiya qoyul
muş, nəhəng iş qabiliyyətinə malik bu
yorulmaz insan tezliklə bütün dağlı
xalqlarının sevimlisi olaraq Dağıstanı
deportasiya olunmaqdan xilas etdi.
Onun kəndbəkənd, aulbaaul gəzərək
hərbi xidmətdən və müharibəyə get
məkdən yayınıb dağlarda, meşələrdə
gizlənmiş dağlıları hərbi səfərbərliyə
cəlb etməsi və dağlıların cəbhələrdə
igidliklə vuruşması həm də bu işi xüsu
si nəzarətdə saxlayan Stalini dağlıları
sürgün etmək fikrindən birdəfəlik da-
şındırdı. Partiya və hökumət bu xid
mətlərinə görə Əziz Əliyevi orden və
medallarla mükafatlandırdı.
Hörmətli oxucular, Əziz Əliyevin
haqqında çoxlu yazılar yazılmışdır.
Əslində bu görkəmli şəxsiyyətin haq
qında daha böyük, fundamental əsər
yazmaq lazımdır və xalqımızın bu oğ
lunun bütün fəaliyyəti geniş əks olun
malıdır. Bizim bu kiçik yazımızın əsas
qayəsi bu millət vəkili fədaisi olan şəx
sin əyalət həkiminin fədakar əməyini
qiymətləndirərək onu yoluxması və la
zım olan köməkliyi vaxtında etməsi və
bununla insanları görə biləcəyi işdən
daha artığına sövq etməsi bacarığı ol
muşdur.
Əziz Əliyev sonralar da, Dağıstan
dan vətənə qayıtdıqdan sonra da özü ki
mi yorulmaz və xalqına təmənnasız xid
mət etməkdən yorulmayan Fərrux bəylə
əlaqə saxlamış və onun oğlu tibb elmləri
doktoru, professor Kazım Axundovu ya
nına aparmış, ömrünün sonuna kim i
onurda birgə işləmişdir. İndi onların heç
biri - nə Əziz Əliyev, nə Fərrux bəy, nə
də Kazım Axundov həyatda yoxdur. A l
lah hanusma rəhmət eləsin. Onların xa
tirələri bu gün də yaşayır və həmişə ya
şayacaqdır.
Bu yazımıan sonunda Tərtər rayon
rəhbərliyindən onu xahiş edirik ki,
uzun müddət Tərtər təhsilinə və tibbinə
xidmət etmiş Fərrux bəyin xidmətlərini
nəzərə alaraq onun işlədiyi Azadqara- ■
qoyunlu tibb məntəqəsinə onun adı ve
rilsin. Bu həm də onun mənəvi haqqı
dır! Ümidvarıq ki, bu təklifimiz diqqət
dən kənarda qalmayacaq. Yaxşı olun!
Yaxşılan nə Allah unutmaz, nə də
xalqımız.
Qələndər SƏLİMOĞLU