5
Aprobasiya. Tədqiqatın əsas məğzi ADAU-nun Ekologiya
mühəndisliyi və meşəçilik, Bitkiçilik və bitki mühafizəsi kafedrala-
rının illik hesabat yığıncaqlarında (2001-2004 - cü illər), Aqro-
nomluq fakültəsinin metodik komissiyasının yekun iclaslarında
(2001-2004-cü illər) və ADKTA-nın 2001-2004-cü illər üzrə pro-
fessor müəllim heyyətinin və aspirantlarının elmi-tədqiqat işlərinin
yekunlarına həsr edilmiş elmi konfranslarında (Gəncə 2001 - 2004 -
cü illər) müzakirə edilmişdir.
6
I FƏSİL. ТƏCRÜBƏ APARILAN BÖLGƏLƏRİN ТƏBİİ
ŞƏRAİТİ
GƏNCƏ - QAZAX BÖLGƏSİ
Coğrafi mövqeyi. Gəncə - Qazax bölgəsi respublikanın qərb
hissəsində yerləşir, cənubdan Ermənistan və qərbdən Gürcüstan
dövlətləri ilə sərhəddir, Ağstafa, Daşkəsən, Qazax, Gədəbəy,
Goranboy, Samux, Tovuz, Göygöl, Şəmkir rayonlarının eləcə də
Gəncə, Dəliməmmədli və Naftalan şəhərlərinin inzibati ərazilərini
özündə birləşdirir. Ümumi sahəsi 1228731 ha olmaqla respublika
ərazisinin 12,9 %-ni əhatə edir. Ölkənin inkişaf etmiş iqtisadi
bölgələrindən biridir (31, s. 222).
Relyefi əsasən düzənlik və qismən dağlıqdır. Şərti olaraq
rayonun relyefi düzənlik, dağətəyi düzənlik qurşaqlarla ayrılır.
Şərq tərəfində Kür çayı boyu uzanan maili düzənlikdə Ceyrançöl
massivi yerləşir. Bu massivin torpaq ehtiyatlarından əsasən qış
otlaqları kimi istifadə olunur (31, s. 236).
Çoxillik hidrometeoroloji məlumatların təhlili göstərir ki,
tədqiq olunan ərazi üçüncü qrup aqroiqlim rayonuna daxil ol-
maqla onun iqlimi quru, subtropik və mülayim isti kimi səciy-
yələnir. İl ərzində qızmar günlərin sayı orta hesabla 90-95 arasın-
da dəyişir. Havanın orta illik temperaturu 14,0
0
C-dir. Atmosfer
çöküntülərinin orta illik miqdarı 267,1 mm olmaqla, əsasən ilin
yaz və payız aylarında daxil olur. Havanın ən aşağı temperaturu
yanvar ayında (3,0
0
C), ən yüksək temperatur iyul və avqust
aylarına təsadüf etməklə orta hesabla 26,35
0
C təşkil edir. Fəal
temperaturun orta illik cəmi 3500 - 4000
0
C arasında tərəddüd
edir. Havanın orta nisbi rütubəti ildən asılı olaraq əsasən 60-73%
arasında dəyişir. Ərazinin iqlim xüsusiyyətlərinin torpaqların
xassələrinin və torpaq örtüyünün müəyyən komponentlərinin
formalaşmasında rolu böyükdür.
Bitki örtüyü. Kiçik Qafqazın şimal-şərq dağətəyi düzənlik və
Küryanı ovalıq hissəsində yerləşən Gəncə - Qazax bölgəsinin bitki
7
örtüyü bir çox tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilmişdir. Bitki örtüyü
əsasən şaquli zonallıq qanunu əsasında yayılmaqla bərabər, in-
trazonal, ekstrazonal və azonal bitkilik tipləri də rast gəlinir. Ədə-
biyyat məlumatları əsasında bu ərazi üçün aşağıdakı bitki qrup-
laşmalarının yayıldığı müəyyən edilmişdir: 1. Yovşanlı-taxıllı qu-
ru bozqırlar. 2.Yovşanlı-gəvənli quru bozqırlar. 3. Gəngizli yarım-
səhralar. 5. Yovşanlı şorangəli səhralar. 6. Şorangəli səhralar, ça-
la-çəmən bitkiliyi (1).
Kolluq və seyrək ağac bitkiləri ilə təkrarlanan meşə altından
çıxmış sahələr Gəncəçay, Şəmkirçay, Zəyəmçay çaylarının alçaq
dağlıq hövzələrində, çayların ətrafında və onların subasarında
yayılmışdır. Vaxtı ilə meşə və kolluqlardan ibarət olan bu sahə-
lərdə hal-hazırda meşə altından çıxmış çəmənlər yayılmışdır (13).
Gəncə - Qazax bölgəsində iqlimin quruluğu, yağıntının az
düşməsi bitki örtüyündə kserofitləşmə prosesini sürətləndirir. Ona
görə də bəzi yerlərdə ot durumu seyrək olur. Burada quraqlığa
davamlı çoxillik ot bitkiləri üstünlük təşkil edir. Onların ərazidə
paylanması relyefin quruluşu ilə sıx əlaqədardır. Ot durumunun
bolluğu torpaq-qrunt nəmlənmə şəraitindən daha çox asılıdır. Ona
görə də burada relyefin şimal-qərb yamaclarında yovşanlı-topallı,
cənub yamaclarda isə gəvənli-tıs-tıslı-taxıllı, gəvənli-topallı-
kəklikotulu, gəvənli-topallı bozqırlar yayılır. Bu formasiyalarda
müxtəlif yövşan növləri (Artemisia lerchiana, A. absinthium, A.
caucasica, A. campestris, A. Scoparia), yapon tanqalotu (Bromus
yaponicus), nazikbaldır (Koeleria abbovii), çobantoxmağı (Da-
ctylis glomerata), səhra ayrığı (Agropuron desertorum) çəmən tül-
küquyruğu (Alopecrus pratensis), daha çox yayılır. Kür çayı
ətrafında bozqır fitosenozları kənd təsərrüfatı bitkiləri altında
becərilmişdir. Onların izləri yalnız lokal sahələri əhatə edir.
Gəncə - Qazax bölgəsində yarımsəhra və səhra bitkilik tiplə-
rində təbiilik xüsusiyyətləri demək olar ki, qalmamışdır. Yovşanlı-
efemerli (Artemisetum lerchianae), gəngizli (Salsoletum nodu-
losae, Kalidietum caspicae), şahsevdilik (Halostachyietum belan-
gerianae), qarağanlıq (Salsoletum dendroides) formasiyaları əsrlər