8
boyu antropogen təsirlər altında qaldığından xüsusiyyətlərini
itirərək, yalnız lokal talalar şəklində qalmışdır. Bitki örtüyü isə
yarımsəhra və quru çöl tipinə daxildir. Burada əsasən kserofit
yarımkol bitkiləri yayılmaqla çöl ot bitkiləri üstünlük təşkil edir
ki, onların da arasında taxıl edifikatorları, paxlalılar, müxtəlif
çoxillik otlar, o cümlədən yovşan, gəngiz, şoranotu, qarağan və
efemeroidlər çox rast gəlinir. Kolluqların orta boyu 50-130 sm, ot
bitkilərinin boyu isə 15-45 sm arasında dəyişir (1, s. 24). Relyefin
çökək yerlərində qrunt sularının səthə yaxın olduğu ərazilərdə və
subasarlarda qamışa da rast gəlinir. Ərazinin bitki örtüyü çox rən-
garəngdir. Ərazinin düzənlik hissəsi əsasən taxıl fəsiləsinə mən-
sub bitkilərdən təşkil olunmuşdur. Bölgədə geniş ərazini əhatə
edən Ceyrançöl qış otaqlarında yarımsəhra bitki qrupundan,
əsasən efemer və efemeroidlər üstünlük təşkil edir. Ümumiyyətlə,
bitki örtüyünün flora tərkibi olduqca kasıbdır. Səhra tipli bitki
örtüyü yarımsəhra bitki örtüyünə nisbətən məhdud şəkildə
yayılmışdır. Dağətəyi düzənliyin yuxarı sərhəddində və orta
dağlıq qurşaqda bozqır bitki örtüyü əsasən çoxillik yabanı taxıl
bitkilərindən təşkil olunmuşdur (31, s. 224).
Bozqır sahələrdə ot örtüyü daha sıx və yüksək bioloji
məhsuldarlığı ilə səciyyələnir. Düzən ərazilərin bəzi yerlərində
ayrı-ayrı talalar şəklində şoran və bataqlıq bitkilərin yayıldığı
sahələrə də rast gəlinir.
Ərazidə əkinçilik və maldarlığın inkişaf etməsi nəticəsində
meşə örtüyü demək olar ki, heç bir yerdə öz təbii sərhədində
qalmamış, bir çox yerlərdə subalp meşə örtüyü tamamilə sıradan
çıxmış, onu dağ çəmənləri, meşə - kolluqlar və ya şiddətli örtülü
sahələrin faizi xüsusilə son 10-15 ildə əsaslı şəkildə aşağı
düşmüşdür. Bundan başqa, Kür çayı vadisində meşə örtüyü məhv
edilmiş sahələr isə yulğun kolları, söyüdlük, qamışlıq, bataqlıq
bitkiləri ilə əvəz olunmuşdur. Yenikənd və Şəmkir su elektrik
stansiyalarının tikintisi ilə əlaqədar olaraq Tuqay meşələri qırılıb
məhv edilmişdir. Hal-hazırda Tuqay meşələrinə rayon ərazisində
talalar şəklində rast gəlinir.
9
Qısa icmaldan məlum olur ki, Gəncə - Qazax bölgəsinin özü-
nə məxsus təbii coğrafi şəraiti olmaqla fitosenoloji və floristik xü-
susiyyətlərə malikdir. Floristik zənginliyi ilə səciyyələnən səhra,
yarımsəhra, bozqır, Tuqay tipli təbii kompleksləri əmələ gətirən
dominant və edifikatorlar, o cümlədən nadir relikt və endemlər
insanların təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində demək olar ki, məhv
edilmişdir. Bölgədə baş verən təbii neqativ proseslər – su ero-
ziyası, defolyasiya, təkrar şorlaşma, deqradasiyalarla nəticələn-
mişdir. Bölgədə ekoloji tarazlığın tamamilə pozulma təhlükəsi ya-
ranmışdır (31, s. 226).
ŞİRVAN BÖLGƏSİ
Coğrafi mövqeyi. Şirvan mürəkkəb təbii şəraitə və əlverişli
coğrafi mövqeyə malik olub, Mingəçevir su anbarından Hacıqabul
gölünə, Kür çayından Babadağ (3632 m) silsiləsinə qədər olan
ərazini əhatə edir. Тəsərrüfatçılıq baxımından aran və dağlıq
yarımbölgələrə ayrılır. Basma bitkisinin dağlıq Şirvanda açıq
sahədə becərilməsinin mümkün olmadığını, təcrübə sahələrimizin
Kür dağarası çökəklik vilayətinin Küdrü-Şirvan rayonun (Kür-
dəmir inzibati rayonunun Karrar yaşayış məntəqəsində) ərazidə
yerləşdiyini nəzərə alıb, biz dissertasiyanın bu fəslində aran
Şirvanın təbii şəraitinin qısa şərhini veririk.
Şirvanın aran hissəsi Kür-Araz ovalığının şimalında yerləşib,
onun sol sahil hissəsini əhatə edir. Aran Şirvan bütövlükdə Şir-
vanın 52,13 %-ni əhatə edən ərazi olub, onun mütləq yüksəkliyi 0-
200 m arasındadır. Aran Şirvan 2 fiziki-çoğrafi rayonun (Küdrü-
Şirvan, Mərkəzi Aran) ərazisində yerləşir (6). Şirvan düzünün
öndağlıqların ətəkləri ilə sıfır metr mütləq yüksəklik arasında
qalan geniş zolağı Küdrü-Şirvan, Mingəçevir su anbarından
Hacıqabul gölünə qədər Kür çayının sol sahil hissəsi və bütün
çənub-şərqi Şirvan düzü Mərkəzi Aran fiziki - coğrafi rayonuna
daxildir.
Relyefi. Aran Şirvan ərazisinin relyefi akkumulyativ düzən-
liklərdən ibarət olub allüvial-prolüvial tiplidir (7). Relyefin ideal
düzənlik şəraitini Тüryançay, Göyçay, Girdmançay və Ağsu
10
çaylarının kətirmə konusları yuxarı Şirvan kanalı yaxınlığında
pozur. Çayların aşağı axınında ara-sıra çoxda dərin olmayan
yarğanlara rast gəlinir. Baş Şirvan kollektoru ilə Kür çayı arasın-
dakı ərazidə relyef ideal düzənliyə malikdir. Burada səthi axımın
zəifliyi, yüksək istilik şəraiti (xüsusilə intensiv buxarlanma)
ərazinin torpaq və bitki örtüyünə səhra körkəmi verir (6).
Geoloji quruluşu. Ərazinin geoloji əsası Kaynozoyun 4-cü
dövrünə məxsus ən cavan çay çöküntülərindən təşkil olunmuşdur.
Ərazidə hal-hazırda da qalxma və çökmələr baş verir. Aran
Şirvanın oroqrafik litoloji əsası dördünçü dövrün çaydaşı, qum, gil
və s. çay çöküntülərindən yaranmışdır. Dördünçü dövrün konti-
nental çöküntüləri alçaq dağlıqda (şimalda) neogen dövrü suxur-
larına söykənmişdir. Bu ərazi gücü yeddi bala malik olan seysmik
zonaya daxildir. İlk baxışda hərəkətsiz görünən bu ərazidə
intensiv müasir tektonik canlanma vardır (40). Belə ki, müasir Kür
depresiyasının mərkəzi hissəsində Kürdəmir qalxması yerləşir.
Bizim təcrübə sahəmiz bu qalxmanın çənub-şərq hissəsində yer-
ləşir. Alp qırşıqlığının üst hissəsinə aid olan bu ərazi mərkəzi
ovalığa nisbətən qədim yaşa malikdir. Miosendə Aran Şirvan
Sarmat suları altında olmuşdur. Geoloji laylarda Sarmat çöküntü-
ləri talalar şəklində qalmaqdadır ( 23).
Тorpaq və iqlimi. Aran Şirvanda 6 torpaq tipi (Şərqi
Zaqafqaziyanın şabalıdı və açıq şabalıdı, boz-qonur, şorakətvari
boz-qonur, boz çəmən və çəmən boz, bataqlıq - çəmən və lilli-ba-
taqlıq, allüvüal-çəmən) əsas yer tutur (9). Aran Şirvan rayonunun
torpaqları öz genetik xüsusiyyətlərinə görə müxtəlifdir. Mingə-
çevirlə Girdmançayın gətirmə konusunun qərb qurtaracağı arasın-
dakı ərazidə boz çəmən, Qarasu çayı ilə Ağsu şəhərindən cənubda
qalan ərazi arasında boz və çəmən-boz, ondan cənub-şərqə doğru
isə boz qonur torpaqlar inkişaf etmişdir. Şərqə, Hacıqabula doğru
torpaqlar boz-qonur olmaqla şorakətdir. Axmazlar, göllər və
Şirvan kanalı boyu çəmən bataqlıq torpaqlarına, Kür çayının sol
sahili boyu boz-çəmən torpaqlarının yayıldığı sahədə şoran və
şorakətvari torpaqlara da rast gəlinir. Buradan şimal və qərbə
Dostları ilə paylaş: |