F. H. Axundov amea-nın Mərkəzi Nəbatat bağı, "Ağac və kol bitkiləri" laboratoriyası
Yüklə 0,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
Kök sisteminin öyrənilməsində V. A. Kolesnikovun (75) yuma və skelet metodundan istifadə edilmişdir. Basma bitkisinin açıq sahədə becərilməsi zamanı normal qida sahəsinin tapılması üçün İ. İ. Sinyagin (104) metodikasından istifadə edilmişdir. Bitkilərə “Həna və basma bitkisinin Azərbaycanda becərilməsinə dair aqronomik göstərişlər” (44) əsasında ümumi aqrotexniki qul- luq edilmişdir. Basma bitkisinin yaşıl kütlə məhsulunun yığılması və quru- dulması D. N. Qolovko və F. M. Rojko (60) metodikası üzrə apa- rılmışdır. Tədqiqat zamanı riyazi hesablamalar B. A. Dospexov (69) me- todikası üzrə aparılmışdır. Təsərrüfat sınaqları 2004-2005 - ci illərdə ADKTA-nın tədris- təcrübə təsərrüfatında və Kürdəmir rayonundakı “Həna” istehsalat kooperativinin torpaqlarında hər bitki üçün 1,0 ha sahədə aparıl- mışdır.
18
III FƏSİL. BASMA BİTKİSİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ VƏ İNТRODUKSİYA ТARİXİ (ƏDƏBİYYAТ İCMALI)
Basma (İndiqofera) bitkisi paxlalılar (Fabaceae) fəsiləsinin İn- diqofera (İndigofera) cinsinə daxildir. Bu cinsin tropik ölkələrdə bitən 700 - yə qədər növü vardır (50) . Basma bitkisini ilk dəfə boyaq indiqoferası (İ. tinctoria L.) adı ilə 1753- cü ildə K. Linney təsvir etmişdir (58). Sonradan bu bit- ki Burkil (Burkill I. H.) (122) tərəfindən 1935-ci ildə, Dalziel (Dalziel I. M.) tərəfindən 1937 - ci ildə təsvir olunmuşdur. SSRİ florasında (115) basma bitkisinin aşağıdakı növlərinin olduğu göstərilir: İ. tinctoria L.; İ. anil L.; İ. argentea L.; S. arrecta Hochst. Burada həmçinin qeyd edilir ki, SSRİ-nin subtropik bölgələrində bəzən basmanın Jerard İndiqoferası (İ. Cerardiana Wall.) növü də dekarativ bitki kimi becərilir (şək. 3.1). Müasir təsnifata görə üzərində tədqiqat apardığımız bitki, bitkilər aləminin, örtülütoxumlular şöbəsinin, ikiləpəlilər sinifinin, rozid yarımsinifi- nin, paxlaçiçəklilər (Fabales) sırası- nın, paxlakimilər (Fabaceae) fəsiləsi- nin, indiqofera (indigofera) cinsinin, boyaq indiqoferası (İ. tinctoria) nö- vünə daxil edilir (134; 135 ). İndiqofera bitkisinin aşağıdakı nö- vləri daha geniş yayılmışdır (58). 1. Afrika indiqoferası ( İ. arrecta Hochst.) - kol bitkisidir (şək. 3.2). 2. Buğumlu indiqofera ( İ. articulata Conon) - çoxillik bitkidir.3. Onbiryarpaqlı indiqofera (İ. Endecap- hylla İacg.) – birillik və ikiillik bitkidir. 4. Тüklü indiqofera (İ. hisuta L.) – birillik və çoxillik bitkidir. 5. Yarımkol indiqofera (İ. suffruticosa Mill.) - çoxillik kol bitkisidir. ( şək. 3. 3). 6. Boyaq indiqoferası (İ. tinctoria L.) - kol bitkisidir. 7. Kütçiçəkli indiqofe- Şəkil 3.1. Jerard indiqofe- rası (İ. Cerardiana Wall.) 19
ra - Indigofera amblyantha Craib. (şək. 3. 4) 8. Gümüşü indi- qofera - İndigofera argentea Burm. F. 9. Cənub indiqoferası - İndigofera australis Willd. 10.Nəfəsotunabənzər indiqofera-İndi- gofera cytisoides Thunb. 11. Sıxyarpaqlı indiqofera – İndigofera densa N.
E.
B R . 12. Douz indiqofe- rası-İndigofera dosua Buch. - Ham. Ex D. Don 13. Fortuna indiqoferası - İndigofera fortunei Craib. 14.
Kolşəkilli indiqofera - İndigofera frutescens L.
F. (şək. 3.5) 15. Küt- ləçəkli indiqofera – İndigofera heb- epetala Benth. Ex Baker. 16. Kirilov indiqoferası - İndigofera kirilowii Maxim ex Palib. 17. Sallaq indi- qofera - İndigofera pendula Franch. 18. Potanin indiqoferası - İndigofera potaninii Craib. 19. Yalançı boyaq in- diqoferası - İndigofera pseudotinctoria Matsum. 20. Sulye indi- qoferası - İndigofera souliei Craib. 21. Parlaq indiqofera – İndi- gofera splendens Ficalno &
Hiern. 22. Poruqşəkilli indiqofera - İndigofera stachyodes Lindl. E. V. Vulf (58) basma növlərinin hər birinin ayrılıqda ilkin mənbələrini, sinonim adlarını, müxtəlif xalqların dilində adlarını, yayılmasını və təsərrüfat əhəmiyyətini göstərmişdir. İndiqofera növlərindən bizim təcrübədə ancaq boyaq indiqo- ferasından (İ. tinctoria L.) istifadə edilmişdir. Bu növ ancaq mə- dəni halda Xorvatiya, İtaliya, Hindistan, Seylon, Çin, Filippin, Yaponya, Yava adası, Malakka, tropik Afrika, Misir, Amerika, Britaniya, Honduras, Kolumbiya və Gürcüstanın Batumi ətrafında becərilir (58; 136). Tədqiqatçılardan Т. S. Тeymurovanın (43; 111), M. Ə. Qası- movun (24) və F. M. Məmmədov (30) əsərlərində basma bitki- sinin botaniki təsviri verilmiş, Azərbaycan respublikası şəraitində becərilməsi ətraflı (43; 110) ətraflı qeyd olunmuşdur. Şəkil 3.2. Afrika indiqo- ferası ( İ. arrecta Hochst.) 20
Azərbaycan MEA-nın Тorpaqşünaslıq və Aqrokimya institu- tunda 1976 - 1977 - ci illərdə basma (indoqofera) bitkisinin qida şəraitini öyrənmək məqsədilə vegetasiya və çöl tədqiqatları aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, bu bitkinin azot, fosfor və kalium elementləri ilə yanaşı, selen, mo- libden və s. mikroelementlərə də tələbatı çoxdur (65; 108 - 111). XIX əsrin ortalarında Azərbay- canın Lənkəran qəzasındakı Cığırlı kəndində becərilən indiqo (basma) bitkisindən alınan boyaq Paris sərgisində qızıl medala layiq görül- müşdür (27). Bu bir daha göstərir ki, Azərbaycanda basma (indiqo- fera) bitkisinin becərilməsinə hələ qədimlərdən maraq göstərilmişdir. Lakin, bu maraq elmi əsaslardan uzaq olmaqla pərakəndə şəkildə olmuşdur. XX əsrin 60 -70 - ci illərindən isə bu bitki planlı elmi əsaslarla öyrənilir (30). Basma bitkisi torpağa tələbkar olmaqla qumsal və münbit torpaqlarda yaxşı inkişaf edir. Çiçəklənməsi aşağıdan yuxarıya doğru getməklə iyul ayından oktyabra qədər davam edir. Vegeta- siya müddəti 150-180 gündür. Havaların +8 - 10 0 C -ə qədər aşağı düşməsi basma yarpaqlarının qaralmasına və tökülməsinə səbəb olur. Həna bitkisinə
nisbətən suya az tələbkardır. Vegetasiya döv- ründə 3-4 dəfə, nadir hallarda isə 5 dəfə suvarılır. Тoxumları oktyabr-noyabr aylarında yetişir (27; 63). Basma bitkisinin yarpağında fermentlərin və ya zəif turşuların təsiri ilə qlükozaya və aqlikon-indoksinə parçalanan rəngsiz qlü- kozid vardır. Aqlikon - indoksin rəngsizdir, lakin əsasi mühitdə havanın oksigeni ilə oksidləşir və göy rəngli indiqoya çevrilir (43). Şəkil 3. 3.Yarımkol indiqofera (İ. suffruticosa Mill.) Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|