F. H. Axundov amea-nın Mərkəzi Nəbatat bağı, "Ağac və kol bitkiləri" laboratoriyası

 

21 

 

İndiqo  boyaq  maddəsi  yaxın  keçmişə  qədər  “boyaq  mad-

dələrinin şahı” (King of the ohystuff ) hesab edilirdi (111). Avropa 

xalqları uzun müddət  bu  boyağı  “Hindistan daşı” adlandırmışdır. 

İlk  dəfə  Mark  Pol  onun  bitki  mənşəli  olduğunu  göstərmişdir 

(115). 

Basma  (indigofera)  bitkisi-

nin  yarpaqlarından  alınan  “bas-

ma”  adlı  tozun  (şək.3.  6)  tərki-

bində biçin vaxtından asılı olaraq 

7,39-8,42  mq/kq  kalsium,  0,09-

0,29  mq/kq  fosfor,  9,6-  55,7 

mq/kq karotin, 2,40- 4,13 % yağ, 

7,40-9,60  %  sellüoza,  15,43-

17,73 % kül, 2,68 -  3,56 % azot 

və s. maddələr vardır (27). 

İndiqo maddəsi basma bitki-

sinin  yarpaqlarında  çəki  hesabı 

0,6 %, bütövlükdə isə 0,25 % təşkil edir (24). 

Dünya  bazarlarında  müxtəlif  çeşid,  növ  və  sortlara  ayrılmış 

çoxlu  sayda  indiqo  tozu  sa-

tılır. Тərkibində 50 % indiqo 

boyağı olan toz aşağı növ, 82 

% - dən çox olan isə əla növ 

hesab edilir (4). 

Тəbii  indiqo  boyağının 

quruluşu  alimlərə  məlum  ol-

duqdan  sonra  onu  süni  yolla 

sintez  etməyə  başladılar.  Bu 

haqda  Böyük  Sovet  Ensik-

lopediyasında  (50)  ətraflı 

bəhs edilmişdir.  

M.  Ə.  Qasımov  (24)  göstərir  ki,  Azərbaycan  xalqı  indiqo 

(basma) boyağı ilə XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində tanış 

olmuşlar.  Müəllif  həmçinin  basma  bitkisi  haqqında  ətraflı  məlu-

İndiqonun kimyəvi quruluşu 

Şəkil 3. 4.   Kütçiçəkli indigofera 

(Indigofera amblyantha Craib.) 

---

 

22 

 

mat  vermiş  indiqo  boyağı  ilə  boyama  qaydasını  ətraflı  göstə-

rmişdir ( 34). 

Basma  pambıq  liflərinin  bo-

yanmasında, xalçaçılıq sənayesin-

də  təsviri  incəsənət  üçün  ən 

davamlı  rəngdir.  Yarpaqlarının 

üyüdülməsindən  alınan  tozunun 

həna tozu ilə müxtəlif nisbətlərdə 

qarışığından  tünd  qaradan  açıq 

sarıya  qədər  müxtəlif  rəng  ça-

larlığı  yaratmaq  mümkündür. 

Yarpaqları həmçinin dərman əhə-

miyyətlidir.  Vyetnamda  çiban  və 

müxtəlif dəri-zöhrəvi xəstəlikləri, 

Hindistanda  isə  qara  çiyər  xəstə-

liyinin  müaliçəsində  istifadə  olu-

nur (43; 28). 

Basma bitkisi tropiklərdə pal-

ma (Cocos nucifera L.) plantasiyalarında zərərli alaqlara qarşı mü-

barizə  məqsədi  ilə  əkilir.  Onlar  həm  də  torpağı  azotla  zənginləş-

dirdikləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirlər (115). 

Basma  (indigofera)  əsasən  toxum-

larla çoxalır. Тoxum birbaşa sahəyə səpi-

lir. Тoxumlarının cücərməsi üçün yüksək 

hərarət və rütubət tələb olunduğundan ən 

yaxşı  səpin  vaxtı  iyun  ayının  əvvəlləri 

hesab  edilir.  Əlverişli  şəraitdə  toxumlar 

3-5 günə çüçərərək torpağın üzünə çıxır. 

Səpindən  əvvəl  toxumların  isladılması 

toxumların  cücərmə  faizini  qat-qat  artı-

rır. Basma toxumlarının cücərməsi üçün 

torpağın  rütubətli  olması  vacib  şərtdir. 

Buna  görə  də  basma  toxumları  arata  sə-

Şəkil 3.5  Kolşəkilli indigofera 

(İndigofera  frutescens L.F.) 

Şəkil 3. 6.   Basma tozu 

 

---

 

23 

 

pilməlidir.  Yazda  torpağın  temperaturu  15-18 

0

C  olduqda  basma 

toxumları səpildikdə müntəzəm çıxışlar alınır. 

Тəbabətdə,  kosmetikada,  yüngül  sənayedə  və  xalçaçılıqda 

böyük  əhəmiyyət  kəsb  edən  basma  bitkisinin  hərtərəfli  öyrənil-

məsi  işinə  alimlərimiz  son  illərdə  də  maraq  göstərmişlər. 

T. S. Teymurova (111) Abşeron və Şirvanda basma bitkisinə mak-

ro və mikro elementlərin verilməsini öyrənmişdir. 

 Yuxarıda  deyilənlərdən  aydın  olur  ki,  basma  bitkisi  ilə  hələ 

qədim  zamanlardan  tanış  olan  insanlar  bu  bitkinin  əkilib  - 

becərilmə  üsulları  ilə  kifayət 

qədər  maraqlanmamış  və  on-

ları  hazır   şəkildə   əldə   et-

məklə  kifayətlənmişlər.  1935- 

ci  ildən  sonra  Azərbaycan 

alimləri  bu  bitkinin  toxumla-

rını əldə etmiş və onların mə-

dəni  şəraitdə  becərilməsinə 

cəhd etmişlər.  

1960  -1970-ci  illərdən  sonra 

basma  bitkisinin  becərilməsi 

ilə  məşğul  olmuş  Azərbaycan  alimlərinin  tədqiqatları  haqqında 

yuxarıda ətraflı məlumat verdik. Bu məlumatlardan da aydın olur 

ki,  basma  bitkisinin  toxumlarının  bioloji  xüsusiyyətləri,  səpin 

norması,  üsulu,  toxumaların  basdırılma  dərinliyi  və  s.  məsələlər 

yetərincə  öyrənilməmiş,  saxlanma  müddətindən,  toplandığı  ya-

rusdan  (mərtəbədən),  becərilmə  şəraitindən  və  s.  asılı  olaraq  bu 

toxumların  səpin  keyfiyyətinin  necə  dəyişilməsi  məsələləri  bu 

günə  qədər  diqqətdən  kənarda  qalmışdır.  Basma  cücərtilərinin 

morfoloji  xüsusiyyətləri,  çiçəkləmə  biologiyası  və  meyvəvermə 

xüsusiyyətləri barəsində tədqiqat işləri yox dərəcəsindədir.

 

Basma 

bitkisinin səpin  sxemləri, biçin üsulları və biçin vaxtlarından asılı 

olaraq  yarpaq məhsuldarlığı və bu məhsuldarlığı artırmaq  yolları, 

eləcə  də  toxum  məhsuldarlığı  məsələləri  və  s.  tədqiqatlardan 

kənarda qalmışdır. 

Şəkil 3.7    Ağac formalı boyaq  

 indiqoferası (İndigofera tinctoria) 

---

 

24 

 

Bunları  nəzərə  alaraq  ba-

sma  bitkisi  üzərində  tədqiqat 

işləri aparıb göstərilən məsələ-

ləri öyrənməyi  qarşımıza məq-

səd qoyduq. 

Onu da qeyd edim ki, ayrı-

ayrı  adamlar  və  çox  təssüf  ki, 

bəzi  hallarda  alimlər  belə  bu 

qiymətli  bitki  haqqında  səthi 

biliyə  malikdirlər.  Hətta  əsas 

saç rəngləyicilərindən biri olan 

basma  tozlunun  bitkidən  yox, 

torpaqdan  hazırlandığını  iddia 

edənlərə  də  rast  gəlinir.  Ona 

görə  də  bu  fəsildə  basma  bitkisinin  ümumi  görünüşünü  də 

verməyi məsləhət bildik (şək. 3.7-3.9). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3. 9.  İndigofera pəncərə 

önündə otaq bitkisi kimi 

 

Şəkil 3. 8. Tarla şəraitində basma 

(İndigofera  tinctoria L.)  bitkisinin 

ümumi görünüşü 

---