23
özləri hazırlayıb. Dayağın tikilişində minlərlə amerikalı iştirak
edib. Yalnız dayaq üçün onlar 270 min dollar pul sərf ediblər.
1886-cı il, oktyabrın 28-də Amerika prezidenti Klevlend bu
məşhur abidəni Fransa hökumətindən qəbul edib. Abidə Nyu-
Yorkda, Azadlıq adasında üzü okeana tərəf yerləşdirilib. Bu, sağ
əlində məşəl, sol əlində kitab olan əzəmətli bir azadlıq ilahəsidir.
Sonralar ABŞ-da abidənin şərəfinə bir sıra tədbirlər keçirilib.
Hətta 1972-ci il sentyabrın 26-da prezident Nikson abidənin özül
hissəsində mühacirlər muzeyinin təşkil edilməsi haqqında
sərəncam verib. Azadlıq abidəsi yalnız Amerikanın deyil, bütün
dünya ölkələrinin azadlıq rəmzidir. Milyonlarla insan dünyanın
hər tərəfindən bu əzəmətli abidəyə baxmaq üçün gəlir.
Əziz viktorina iştirakçıları! Hər bir insan ölkəsinin tarixini
nəinki dərsliklərdən, nağıllardan, əfsanələrdən, eləcə də
ölkəsinin zəngin olduğu tarixi abidələrdən və tarixi yerlərdən
öyrənir. İndi isə viktorinanın suallarını sizlər üçün təqdim edirik.
1.
Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü nə
vaxt qeyd olunur?
Cavab: YUNESKO-nun qərarı ilə 1983-ildən
etibarən hər il aprelin 18 dünyada “Beynəlxalq
Abidələr bə Tarixi Yerlər Günü” kimi qeyd olunur.
2.
Düşünürsünüz ki, bu günü təqvimdə qeyd etmək
lazımdır?
3.
Cavab: Bəli.
4.
Bilirsinizmi ki, bizim şəhərin hansı abidələri tarixi
abidə kimi qiymətləndirilir?
5.
Cavab: Qız qalası, Qobustan Tarixi qoruğu,
Şirvanşahlar sarayı, Qoşa qala qapısı və s.
6.
Bizim ölkədə siz hansı tarixi yerləri ziyarət etmək
istərdiniz?
7.
Cavab: Qız qalasını, Şirvanşahlar sarayını...
24
8.
Dünyanın hansı tarixi yerlərinə ziyarət etmək
istərdiniz?
9.
Cavab: Tac Mahal, Eyfel qülləsi, Azadlıq heykəli
və s...
10.
Hansı dünya möcüzələrini siz tanıyırsınız?
Cavab: Misir piramidaları – Misir
Semiramidanın asma bağları – Əl Hilləh, İraq
Artemida məbədi – İzmir, Türkiyə
Rodoslu Koloss – Rodos, Yunanıstan
İsgəndəriyyə mayakı – İsgəndəriyyə, Misir
Halikarnas mavzoleyi – Bodrum, Türkiyə.
11.
Hansı tarixi yerlərin dünya möcüzəsi kimi
sayılmasını istərdiniz?
Qobustan, Əshabi-kəhf.
12.
Sizcə insanlara abidələr və tarixi yerlər haqqında
bilmək lazımdırmı?
13.
Cavab: Bəli.
Əziz viktorina iştirakçıları, indi isə sizə ən yaxşı dünya
abidələri siyahısını təqdim edirik.
Tac Mahal – Hindistan
Eyfel qülləsi – Paris
Azadlıq heykəli – Nyu York
Pyotrun qədim şəhəri – İordaniya
Qızıl meydan kreml sarayı – Moskva
Kolizey – Roma
Böyük Çin səddi – Çin
Akropol – Afina
Əhhambra sarayı – İspaniya
Stounxeyd – İngiltərə
Anqkoq-Vat kilsəsi – Kambogya
Muai fiqurları – Pasxa adası
İsa Peyğəmbərin heykəli – Rio-de-Janeyqo
25
İnk tayfalarının arxeoloji kompleksi – Maçu-Pukç – Peru
Çuçen-içe piramidaları – Meksika
Kiomuça kilsəsi – Kioto
Noyşvanştayn qəsri – Almaniya
Timbuktu orta əsrlər şəhəri – Mali
Operanın binası – Avstraliya, Sidney
Aya Sofya məbədi – Türkiyə
Qize piramidaları
İbtidai icma dövrü adlandırılan çox qədim zamanlardan
başlayaraq bəşər övladının bu dünyada yaşayışı nəinki izsiz
ötməmiş, əksinə, o, özündən sonrakı nəsillərə çox şeylər
söyləyəcək maddi və mənəvi mədəniyyət qoyub. Dünya
xalqlarının keçmişi, həyat tərzi onun tarixi abidələrində və
yerlərində təcəssüm olunur. Nələrsə bu günümüzə bütöv gəlib
çatıb, nələrdənsə xarabalıqlar qalıb, nələrsə öz izini yalnız
nağıllarda, əfsanələrdə saxlayıb. Bunun da təbii fəlakətlər,
müharibələr, “bərpa” adı altında məqsədli dəyişmələr, dağıdılma
və nəhayət, zaman kimi səbəbləri var.
İnsanın yaratdığı abidələr, yaşadığı yerlər zahirən dilsiz olsa
da, mövcud durumu ilə bizlərə çox şey söyləyir. Zəngin
müşahidə qabiliyyəti və mütəxəssisin gözü isə bu abidələrdən
çox sirləri oxuyur. Abidələr və tarixi yerlər öz görkəmləri ilə
xalqlara hər an kimliyini, nəyə qadir olduğunu xatırladır, vətən
sevgisi və ona sadiqlik hisslərini aşılayır. Xalqın mənəvi
xəzinəsinin, “mən”inin cəmləşdiyi bu maddiyyat insanlara ulu
əcdadlarından danışır, milli özünüdərkin formalaşmasında
mühüm rol oynayır. Abidələrin və tarixi yerlərin dağıdılması
xalqın, millətin varlığının məhvi deməkdir.
Təkcə XX əsrdə baş vermiş iki dünya müharibəsi nəticəsində
nə qədər dağıntılar olub. Hazırda dünyada minlərlə abidə məhv
olmaq təhlükəsindədir. Bu baxımdan Beynəlxalq Abidələr və
Tarixi Yerlər Gününün təsis olunması böyük əhəmiyyətə
malikdir.
26
Erməni qəddarlığı, amansızlığı barədə fikir söyləmək
istəmirik. Çünki onların qeyri-adi insani cəhətləri, mənfur
xislətləri bəllidir. Ancaq rəsmi məlumata istinadən bəzi faktları
xatırladırıq: indi Ermənistan adlanan ərazidə azərbaycanlılara
məxsus 1200 abidəni ya darmadağın ediblər, ya da
“özəlləşdiriblər”. Onların yırtıcılığı, dağıdıcılığı o həddə
çatmışdı ki, hətta ötən əsrin 70-ci illərində Kəlbəcərin, Laçının,
Şuşanın, ümumiyyətlə, Qarabağ ərazilərindəki daş fiqurlara,
tarixi yadigarlara öz əqidələrinə, məsləklərinə uyğun işarələr
vururdular.
26 ildir ki, özü tarixi abidə kimi qəbul edilən Şuşa düşmən
tapdağı altında inildəyir. Sakinləri ata-baba yurd yerlərindən
məcburiyyət qarşısında didərgin düşüblər. Özü yandırılıb,
dağıdılıb, uçurulub. Qəsbkar ermənilərin alçaqlığı o həddə çatıb
ki, dünyada tanınan dahi Üzeyir bəy Hacıbəyovun, Bülbülün,
Natəvanın “Bazar başı” deyilən ünvanda ucaldılmış büstlərini də
güllələyiblər.
İşğal altındakı ərazilərdə Dirili Qurbaninin, Sarı Aşığın, Aşıq
Ələsgərin məzarları da dağıdılıb, təhqirə məruz qalıb. Füzuli
rayonundakı Azıx mağarası uçurdulub. Zəngilan ərazisindəki
106 hektarlıq “Rəzdərə çınarlığı” yerlə yeksan olunub.
Qədim azərbaycan torpağı memarlıq abidələrilə zəngindir.
Bu xəzinəyə saysız-hesabsız saray, türbə, məscid, xanəgah,
karvansara, hamam, körpü, ovdan, qala, bürc, yaşayış binaları
daxildir. El arasında deyirlər ki, xalqın keçmişini, tarixini onun
abidələrindən soruş. Hər il arxeoloqlarımız Azərbaycan
memarlarının yaratdığı yeni-yeni abidələri aşkar edirlər.
Bu abidələrin xeyli hissəsi Azərbaycanın qədim torpağı və
gözəl guşəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının ərazisində
yerləşir. Dünya şöhrəti qazanmış Yusif ibn Küseyir və Möminə
xatun türbələri, Culfa yaxınlığında “Gülüstan” və Qarbağlar
kəndindəki qoşa türbələr, Oğlanqala və Əlincəqala kimi
27
möhtəşəm müdafiə istehkamları bu diyarın hüsnünü bəzəyir. Bu
abidələr klassik kompozisiyası, rəngarəng kaşıları, həndəsi
xətlərlə qurulmuş zəngin naxışları, böyük ustalıqla yaradılmış
tağ-taçaları ilə insanı valeh edir. Möminə xatun türbəsinin girişi
üstündəki ibrətamiz yazı ilk baxışda diqqəti cəlb edir. “Biz
gedəcəyik, dünya duracaq. Biz öləcəyik, bu yadigar qalacaq”.
Kimdir bu yadigarın müəllifi? Əcəmi Naxçıvan memarlıq
məktəbinin banisi, həmin məktəbin yüksək nailiyyətlərinin
yaradıcısıdır. O, təkcə orta əsr Azərbaycanının deyil, habelə
Şərqin dahi memarlarından olmuşdur.
Naxçıvan şəhərinin mərkəzində Yusif Kuseyir oğlu türbəsi
ucalır. Yusif Kuseyir oğlu türbəsi səkkizbucaqlı gövdədən və
piramidaya bənzər günbəzdən ibarətdir. Türbənin səthini örtən
və ona yaraşıq verən həndəsi ornametlərin yuxarı tərəfində onun
1162-ci ildə Naxçıvan memarı Əcəmi Əbubəkr oğlu tərəfindən
tikildiyi haqda məlumat həkk olunub.
Əcəmi Əbubəkr oğlu 1126-cı ildə Naxçıvanda anadan olmuş,
öz məşhur əsərlərini burada yaratmışdır. Əcəmi Azərbaycanın
memarlıq tarixində dərin iz qoymuş, xalqımızın orta əsr
abidələrinin müəllifləri sırasında fəxri yer tutmuşdur. Dövrünün
baş mühəndisi öz şah əsərləri ilə Yaxın Şərqin memarlıq
aləmində də xüsusi yer tutmuşdur. Qeyd edək ki, X əsrdə
Naxçıvan memarlıq məktəbin yaranması və XII əsrdə
Naxçıvanın Eldəgizlərin paytaxtına çevrilməsi şəhərin
inkişafında, quruluşunda və mədəniyyətində böyük rol
oynamışdır. Məhz keçmişin nadir orijinal abidələri bu dövrdə
yaranıb. Sonrakı əsrlərdə isə döyüşlər nəticəsində xalqımızın
tarixini özündə yaşadan yüzlərlə tikili mühafizə olunmayıb,
uçulub-dağılıb, xarabalığa çevrilib.
Yusif Kuseyir oğlu türbəsinin divarlarının qalınlığı 80
santimetrdir.
Abidə
bərpa
edilmiş, dağılan hissələri
düzəldilmişdir.
28
1186-cı ildə inşa edilmiş Məhəmməd Cahan Pəhləvanın anası
Möminə xatunın xatirəsini əbədiləşdirən bu türbə yerli əhali
arasında “Atabəy günbəzi” adı ilə də məşhurdur. Abidə yeraltı
(sərdaba) və yerüstü hissələrdən ibarətdir. Möminə xatun türbəsi
memarın şah əsəri, memarlıq tarixinin yüksək zirvələrindən biri,
tarixçilərin daim tədqiqat obyektidir.
Əcəmi Möminə xatun türbəsində memarlıqda ilk dəfə olaraq
bir sıra yeniliklər işlədib. Tağlar vasitəsilə günbəzin
saxlanmasına, türbənin içərisini bəzəyən kitabəli medalyonlara,
kərpiclərin firuzəyi kaşı ilə örtülməsinə sonrakı əsrlərdə
müxtəlif ölkələrin memarlıq abidələrinə də rast gəlmək
mümkündür.
Əlbəttə, orta əsrin şəhərlərinin abidələrini düşməndən
qorumağa Naxçıvan torpağında istehkamlar və qalalar da
tikilibmiş. Orta əsr əzəmətli tikintilərindən “Əlincəqala”
ornament bəzəkləri ilə tanış olduğumuz qalalardan fərqlənir.
Qalanın divarları dağın ətəyindən qalxıb, dağın təpəsini əhatə
edir. Əlincəqalanın həm möhkəmliyi, həm də su ilə təmin
olunması bizim diqqətimizi cəlb edir, çünki bilirik ki, qalanın
suyu olmasa, müdafiə olunanların vəziyyəti çətin olar.
Qalanın su quyusu da, bulağı da yoxdur. Arx ilə kənardan
bulaq suyu gətirmək olmaz, düşmən yolunu kəsə bilər.
Memarlar çıxış yolu tapıblarmış. Qalanın ərazisində qayalarda
xəndəklər qazıb, onları böyük hovuzdara birləşdiriblər. Yağış
suyu xəndəklərdən hovuzlara dolub, qalanı müdafiə edənləri su
ilə təmin olmağa imkan verirdi.
Naxçıvan zümzüməli çaylar, əfsanəvi meşələr, əlçatmaz
qayalar, həm də abidələr ölkəsidir. Müasir Naxçıvanın yaraşığı
olan qədim abidələr keçmişin yadigarıdır. Elə onların bir çox
nümunələri xalqımızın memarlıq sənətinin çox yüksək
səviyyədə olduğunu sübut edir.
29
Tarixi abidələr və tarixi yerlər günündən danışarkən heç
şübhəsiz Əshabi-kəhf ziyarətgahının adını çəkməmək mümkün
deyil. Nənə babalarımızdan “Ya Əshabi-Kəhf, Ya Mirismayıl
ağanın günbəzi...” adlı dualar eşidərdik. Demək olar ki, bütün
çətin işlərdə Allaha üz tutulan dualarda bu sözlər işlədilərdi.
Yüz illərdir ki, insanlar bu ziyarətgaha gələr, niyyət edər,
qurbanlar kəsərlər. Müqəddəs kitabımız Qurani-Kərimdə bu
ziyarətgahın adı çəkilmiş, hətta Quranda ayrıca “Kəhf” surəsi də
nazil edilmişdir. Bir çox deyimlərdə deyilir ki, bu yerlər Allahın
varlığını, hökmünü, qüdrətini, böyüklüyünü, ucalığını təsdiq
edən dağ möhürüdür. Çox-çox keçmiş zamanlarda Ağrı dağı ilə
İlanlı dağ arasında, Arazın sahilində, uca dağlar başındakı böyük
bir şəhərdə Dağ Yunis adlı bir hökmdar yaşayırmış. Qüvvətli və
tədbirli olmaqla bərabər həm də çox zalım və qaniçən imiş. O
hər gün qapılarından ikiyə parçalanmış insan cəsədi asdırar,
xalqı itaətdə saxlamaq üçün hər hansı zülmdən çəkinməzdi. O,
“Mən bir Tanrıyam!” deyərək insanlara zülm etməkdən, əzab
verməkdən zövq alardı.
Hökmdarın vəziri Təmleyxa çox ağıllı və idarklı bir adam idi.
O, Dağ Yunisin zülmlərini xeyli götür-qoy edərək şübhə içində
qaldı. O düşündü ki, Dağ Yunis də elə bizim kimi adamdır. Hər
gün nə qədər günahsız insan öldürür. Əgər doğrudan da
Tanrıdırsa, görəsən illərlə beynində ona əziyyət verən bir
məxluqu niyə öldürə bilməyib. Hələ gənc yaşlarında Dağ
Yunisin beyninə bir milçək girib orada özünə yer eləmişdi. Hər
dəfə milçək hökmdarın başında tərpəndikcə dəhşətli ağrılar onu
əldən salırdı. Beləliklə, vəzirin şübhələri günbəgün artır. Bir
dəfə o, öz şübhələrini yaxın dostu Bəhruzla bölüşəndə məlum
olur ki, o sonra sarayın daha dörd nəfər əyanı həmin şübhələrlə
onlara qoşulur. Nəhayət, gecələrin birində bu altı nəfər əlbir olub
“Dağ Yunis Tanrı deyil, biz həqiqi Tanrımızı, bütün aləmi
yoxdan yaradan əsl Allahımızı tanımalıyıq”, deyə sarayı tərk
30
edirlər. Xeyli gedəndən sonra bir çobanla rastlaşırlar. Dərdlərini
onunla bölüşəndə çoban deyir: – Bu şübhə çoxdandır mənim də
ürəyimə düşüb.
O da yolçulara qoşulur. Bir azdan qarşılarına çıxan iti nə
qədər qovurlarsa, it uzaqlaşmır. Çoban köpəyin hürüb səs
salacağından, beləliklə də, yerlərinin məlum olacağından
qorxaraq onun ayağını qırır. İt dilə gəlib deyir:
– Niyə məni şikəst elədin, ay mənim sahibim? Məni sizi Yaradan
yaratdı, mən də onu axtarmağa gedirəm. Yolçular heyrətə
gəlirlər:
– Bizi heçdən yaradan və heyvanı insan kimi danışdıran
kimdirsə, odur bizim Tanrımız! Onlar yenidən yola düzəlirlər.
Bir qədər sonra yaralı it elə yoldaca ölür. Yolçular iti basdırıb
acza dincəlirlər. Səhər saray adamları yolçuların izi ilə həmin
yerə gəlib çıxsalar da, parçalanmış qayaların qarşısında böyük
bir hörümçək yuvası görüb burada heç kəsin olmadığını zənn
edirlər.
Yuxudan ayılmış yolçular çox ac olduqlarından dostlarının
birini yaxınlıqdakı Naxçıvan şəhərinə çörək almağa göndərirlər.
Dükanda kişinin verdiyi pula baxan çörəkçi əsəbləşir:
– Köhnə pul verib məni aldatmaqmı istəyirən?
– Nə danışırsan, a kişi, bu pulu dünən xəzinədən maaş kimi
almışam.
– Bu üç yüz il əvvəlin puludur. Üzərində Dağ Yunisin şəkli də
var. Babam deyərdi ki, üç əsr əvvəl yaşamış Dağ Yunis çox
qəddar və zalım imiş. Allah onun torpağına od tökmüş, sarayını
yandırıb dağıtmışdır.
Yolçu bu söhbəti eşitcək tez dostlarına xəbərə gedir. Onlar
başa düşürlər ki, üç yüz il yatıblar və mağara onları böyük
sədaqətlə düşmənlərdən gizlədə bilib. Yolçular ələ keçməmək
üçün Allaha üz tutub yalvarırlar ki, bizi qeyb elə! Dağ ortadan
ayrılır və yeddi yoldaş yoxa çıxır. Onları izləyən çörəkçinin
31
adamları bu hadisəni görüb heyrətə gəlirlər. O zamandan bu yer
Əshabi-Kəhf adlanır və insanlar onu ziyarət etməyə başlayırlar.
Bu, Əshabi-Kəhflə bağlı xalqın illərlə qəlbində, beynində
yaşatdığı rəvayətdir. Bu rəvayət tarixin hansı həqiqəti və nağılı
ilə həmahəngdir bilmirik. Bircə onu bilirik, biz bu rəvayətləri,
nağılları, həqiqətləri yaşadıb, gələcək nəsillərə çatdırmalı,
inanclarımıza inanmalı, bu müqəddəs ocağın müqəddəsliyinə
inanmalıyıq.
Azərbaycan rəhbərliyinin böyük diqqət və qayğısı sayəsində
ölkəmizdə tarixi abidələrin tədqiqi, mühafizəsi və bərpası,
mədəniyyət
nümunələrinin beynəlxalq aləmdə təbliği
istiqamətində böyük işlər görülür. Bütün bunlar isə
Azərbaycanın qlobal dünyaya öz maddi və mənəvi mədəniyyəti
ilə birgə inteqrasiyasını təmin edir.
32
Ədəbiyyat siyahısı
Azərbaycan İslam Mədəniyyəti Abidələri : abidələr, alimlər,
mütəfəkkirlər, məktəblər. - Bakı : Aspoliqraf, 2008. - 152 s.
Azərbaycan tarixi atlası. - Bakı : Bakı Kartoqrafiya Fabriki,
2007. - 55 s. : xəritə, rəngli foto.
Azərbaycanın tarixi abidələri və toponimləri. - Bakı :
M.F.Axundov adına Azərbaycan Milli Kitabxanası, 2016. - 648
s.
Bayramov R. XI - XVIII əsrlər Azərbaycan memarlıq
abidələrinin tipoloji təsnifatı. - Bakı : Şərq-Qərb, 2013. - 136 s.
Əbdülrəhimov R. Erkən kapitalizm dövrünün memarlığı (XIX
- XX əsrin əvvəli). IV cild = Architecture in the early period of
capitalism (The XIX - begining of the XX c.c.). - Bakı : Şərq-
Qərb, 2013. - 344 p. (Azərbaycan memarlıq tarixi = History of
Azerbaijan Architecture). - Azərbaycan və ingilis dillərində.
Ələkbərli Ə. Qərbi Azərbaycan abidələri = Monuments of the
western Azerbaijan. - Bakı : Ağrıdağ, 2006. - 328 s. : il., rəngli
foto. - Azərbaycan və ingilis dillərində.
Əmənzadə R. Azərbaycan memarlığı XV - XIX əsrin
əvvəllərində. III cild = Архитектура Азербайджана XV -
начала XIX веков. - Bakı : Şərq-Qərb, 2013. - 232 s. -
(Azərbaycan memarlıq tarixi = История Архитектуры
Азербайджана). - Azərbaycan və rus dillərində. - (supercildli).
Hacıyev Q. Qarabağın maddi və mənəvi mədəniyyəti. - Bakı :
Təhsil, 2010. - 152 s. : foto, rəngli foto, xəritə.- Azərbaycan,
ingilis və fransız dillərində.
Hüseynov A. Tarixdə baş vermiş döyüşlər. Ölkələr arasında
bağlanmış müqavilələr. Vergilər və torpaq mülkiyyəti formaları.
Tarixi abidələr. - Bakı : Araz, 2007. - 104 s.
33
İbrahimov K. Bakı. İçərişəhər. - Bakı : Çinar - Çap, 2006. - 256
s. : foto.
Qarabağ abidələri = Karabakh monuments = Памятники
Карабаха. - Bakı : Günəş, 2009. - 183 s. : foto.rəng., rəng.şək.
Qiyasi C. Erməni mənəvi terroru : Adlar dəyişsə də, tarix qalır
= Armenian acts of cultural terrorism : History remembers,
while names changed. - Bakı : Kitab klubu, 2007. - 80 s. : il.,
foto. - Azərbaycan və ingilis dillərində.
Məmmədov N. İşğal altındakı tarixi - dini abidələrimiz. - Bakı
: Nurlar NPM, 2015. - 96 s.
Müharibə və tarixi - mədəniyyət abidələrimiz : İşğal olunmuş
Azərbaycan ərazilərində xanəgahlar, pirlər, ziyarətgahlar. - Bakı
: [s. n.], 2006. - 56 s.
Pirsultanlı S. Azərbaycan əfsanə və rəvayətlərinin ədəbi
abidələrimizlə müqayisəli tədqiqi. - Bakı : Nurlan, 2007. - 308
s.
Rüstəmov C. Qobustan : Kiçikdaş abidələri. - Bakı : E.L.
Nəşriyyat və Poliqrafiya Şirkəti MMC, 2008. - 316 s. : foto.
Rüstəmov C. Qobustan-Azərbaycanın qədim mədəniyyət ocağı
= Gobustan -The Ancient Centre of Azerbaijan Culture. - Bakı :
Nurlar, 2006. - 96 s.
34
Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günü
(metodik vəsait)
Ünvan:AZ-1022 Bakı şəh.,S.Vurğun küç.88;
E-mail:info@clb.az
URL:www.clb.az
F.Köçərli adına Respublika
Uşaq Kitabxanasında
çap olunmuşdur.
Sifariş: 25
Çapa imzalanmışdır: 27.03.2018
Tirajı:100
Pulsuz
Dostları ilə paylaş: |