20
Epiləndirmə əməliyyatı odur ki,ost və istiqamətləndirici tükləri dəridən yox
edib, yalnız tiftik tüklərin saxlanması sayılır. Bu zaman tük örtüyü parla qolmaqla
bərabər səviyyədə malik olur.Bunu isə xüsusi maşınlarda yerinə yetirilir.
Yolunma əməliyyatı prosesi elə növ xəz dərilər üçün tədbiq olunur ki,
məslən, samuru, dəniz pişiyi, qunduz və.s dərilərin tük örtüyünə də çox qaba
quruluşlu istiqamətləndirici və alt tükləri olur.Bu nöz tükləri dəridən xüsusi yolucu
maşınları yox edirlər.
Tük örtüyünün xüsusi emalı. Xəz örtüyünü bəzi növ dərilərin tük örtüyü
ən çox qoyun dərisi, xüsusi termokimyəvi və mexaniki əməliyyatlardan
keçirilir.Buraya parlaqlaşdırma və ütülənmə əməliyyatları daxildir. Nəticə etibarı
ilə dərinin tük örtüyü düzəldilir və parlaqlığı artırılır.Bu növ əməliyyatlardan
qoyun,dovşan, dəniz pişiyi, su samuru, qunduz, dələ və sinicat, yenot və
qayçılanməş tülkü dəriləri keçirilir.
Parlaqlaşdırma əməliyyatı zamanı dərilərin tük örtüyünə sirkə və qarışqa
turşusu habelə etil spirti əlavə edilir. Bu maddələr dərinin tük örtüyünə əlavə
etdikdən sonra ütülənir.
Ütülənmə əməliyyatı keçirilmiş xəz dərilərin tük örtüyü parlaqlaşdırılmadan
sonrakı xassənin saxlanmasına kömək edə bilir. Bu məqsədlə əvvəlcə tük örtüyü
fomalin məhlulu ilə isladılır və sonra isə ütüləyici maşınlarda yenidən ütülənir.
Yüksək temrpatura təsirindən formallehid disulfid əlaqələrinə parçalanıb tüklərlə
yaxşı əlaqəyə girərək zülalların əvvəlki quruluş xüsusiyyətlərini pərpa edə bilir.
Ütülənmiş tüklər bir qədər zəif sarı rəngə çalır. Tüklərin saralmasının qarşısının
almaq məqsədilə qarışqa turşusunun əvəzinə formalin məhulu istifadə edilir.
Suni qıvrımlığın yaradılması əməliyyatı. Hal hazırda qaragül dərilərinin tük
örtüyünün burulması dərəcəsinə oxşadılma məqsədilə xüsusi maşınlarda sıxma
üsulu ilə bəzi dərilərin tüklərində qıvrılma yaradılır.Bunun üçün ən çox qoyun
dəriləri istifadə olunur. Bu məqsədlə əvvəlcə tioqlikol turşusu məhlulu ilə tük
21
örtüyü
parlaqlaşdırılır
üst-üstə
yığılıb
saxlanılır,qayçılanır
150-də
ütülənir,perhidrol və amiyak mıhsulu ilə turşulaşdırılır sonra isə proseslər altlnda
basma vasitəsilə qıvrımlaşdırılır və qurudulur.
Kürk dərilərində plyonka təbəqəsinin yaradılmasıı.Kürk istehsalına gedən
dərilərin dəri örtüyünün xarici görnüşü artırmaq, onu suyun yağış bənzinin
təsirlərinə
davamlığını
artırmaq
məqsədilə
üzərinə
plyonka
təbəqəsi
çəkirlər.Bundan əlavə plyonka təbəqəsi dərinin üzərindəki çızıqları, çopurları,
dərin olmayan kəsikləridə üstünü örtə bilər. Plyonka əmələ gətirici material kimi
hal-hazırda xəz istehsalında akril potekslərində istifadə olunur.Lateks dərinin üz
səthində plyonka təbəqəsi yarandıqda ola bilsin ki,qırışıq məsaməli plyonka
təbəqəsinin hissə hissə tökülməsi kimi nöqsalara rast gəlinsin.
Mereya naxışının vurulma əhəmiyyəti. Dəri təbəqəsinin üzərinə mereya
naxışının vurulması nəinki onların xarici görününşünü yüksəldir, həm də
plyonkanın yapışmasının atırmaqla gön qatını saxlaşdıra bilir. Mereyalaşdırmadan
sonra dərilər histrolokla arayışlandırılır, qurudulur və darayıcı maşınlarda dərinin
tük örtüyü yenidən daranır.
Xəz-dəri emaldan keçirildikdən sonra məmulatların istehsalı üçün yararlı
vəziyyətə salınır. Hazır xəz məmulatları xəz sənayesində xəzçilik və tikişçilik
müəssisələrində istehsal olunur. Xəzçilik istehsalı zalı emal edilmiş dərilər
sortlaşdırılır, seçilib, yığılıb, biçilmə əməliyyatından keçirilir, qurudulur, ayrı-ayrı
hissələri bir-birinə tikilir, hazır məmulatlar sortlara ayrılır və keyfiyyətcə
qiymətləndirilir.
22
IKINCI FƏSIL. TƏCRÜBƏVI HISSƏ
2.1. Xəz-dəri yarımfabrikatlarının çeşidinin ekspertizası
Dəri və xəz yarımfabrikatları bir sıra əlamət üzrə, məsələn, növünə, kryaja
(qrup üzrə), cinsinə, tülkünün rəngi və çalarlığına, ölçüsünə, emal xarakterinə,
sortuna və nöqsanlı qruplarına görə bölünürlər. Dəri və xəz yarımfabrikatlarının
növü heyvanın növündən asılı olaraq çox müxtəlifdir.Buraya mişovul, tülkü
(qırmızı, karataq tülküsü, sibir tülküsü, gümüşü-qara, platin rəngli və qara-qonur),
ağ tülkü (bir növ tülkü cinsi),dovçan, su samuru, dələ, samur, qoxarca, vəhşi pişik,
baybak, sünbülqıran, kor siçan, dağ siçovulu, anbar siçovulu, ev dovşanı, it,
qoyun,buxara dərisi (2-4 günlük buxara cinsli quzu) qaragülçə (ölü doğulan buxara
cinsli quzu), körpə quzu və krım cinsli quzu, merluşka (iri quzu), dayça, qulan,
əmlik, buzov, çəpiş, nerpa və.s xəz və dərilər daxil olunur.
Cins əlamətlərinə görə yalnız ev heyvanlarının dərisi bölünür.Məslən,ev
dovşanları şin şilla, ağ nəhəng və.s cinslərə ayrılır.
Tük rənginə xəz və dəri yarımfabrikatlarının bölgüsü azdır ki,bu da başlıca
olaraq bahalı növlərə(samur,dələ,su samuru vəs.)aiddir.
Ölçülərinə görə xəz dərilər iri,orta və xırda olur.Ölçü bölgüsü yalnız ayrı-ayrı
xəz və dəri növlərinə aiddir.
Aşılama xarakterinə görə xəz və dərilər təbii aşılanmış yəni boyanmamış və
xüsusi emaldan keçirilməmi, çılanıb didilmiş, oyanmış yəni aşılandıqdan sonra bu
və ya digər rəngə salınmış, qırxılmış, didilmiş və ya tükü kökdən kəsilmiş və
habelə oxşadılmış, yəni bahalı dəri növlərinə bəzədilmiş (dəniz pişiyi, qunduz,
samur, gümüşü-qara tülkü) və.s növlərə ayrılır. Sort bölgüsü xəz dərinin başlıca
olaraq tük qatının keyfiyyətindən yəni tiftik tükünün sıxlığından cod tükünün
inkişafından və.s-dən asılıdır. Burada xüsusi olaraq buxar dərisnin qıvrımlarının
forması, ölçüsü və keyfiyyəti nəzərdə tutulmalıdır.