1
AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI TƏHSIL NAZIRLIYI
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT IQTISAD UNIVERSITETI
Fakultə : «Əmtəəşünaslıq»
Ixtisas : Istehlak mallarının ekspertizası və marketinqi
B U R A X I L I Ş I Ş I
Mövzu:
Yarımkeçiricilərin çeşidi və keyfiyyət ekspretizası
Işin rəhbəri:
prof. Ə.P.Həsənov
Tələbə:
Əliyev Ozal Asim
Bölmə: azərbaycan
Qrup:
310
«Təsdiq edirəm»
Kafedra müdiri :__________ prof.Ə.P.HƏSƏNOV
B A K I 2015
2
MÜNDƏRICAT
GIRIŞ
3
BIRINCI FƏSIL. NƏZƏRI HISSƏ
1.1. Yarımkeçiricilərin elektrik keçirməsinin sirri
6
1.2. Yarımkeçirici elementlər və onların xarakteristikaları
13
IKINCI FƏSIL. TƏCRÜBI HISSƏ
2.1. Yarımkeçiricilərin radiotexnikada tətbiqi
19
2.2. Yarımkeçiricilərin televiziya sistemində və məişət maşınlarında
tətbiqi
28
2.3. Yarımkeçiricilərin fotoqrafiyada tətbiqi
33
2.4. Yarımkeçiricilərin xalq təsərrüfatının başqa sahələrində tətbiqi
38
NƏTICƏ VƏ TƏKLIFLƏR
45
ƏDƏBIYYAT
47
3
G I R I Ş
Elektronikada bütün maddələr elektrik cərəyanını keçirmək qabiliyyətinə
görə 33 əsas qrupa – keçiricilərə, dielektriklərə və yarımkeçiricilərə bölünür.
Keçiricilər özləri 2 qrupa ayrılır.
Elektrik cərəyanını keçirərkən heç bir kimyəvi dəyişikliyə uğramayan
keçiricilərə birinci növ keçiricilər deyilir. Metalların hamısı, qrafit və s. bu qrupa
daxildir. Bu cisimlərdə elektrik yükünü elektronlar daşıyır.
Elektrik cərəyanını keçirərkən kimyəvi dəyişikliyə uğrayan keçiricilər isə
ikinci növ keçiricilər adlanır. Bu növ keçiricilərə misal olaraq duzları, turşuları,
qələviləri, onların sulu məhsullarını və s. göstərmək olar. Ikinci növ keçiricilərdə
elektrik yükünü ionlar daşıyır.
Hələ 1916-cı ildə metallarda sərbəst elektronların olduğu faktı təcrübə yolu
ilə müəyyən edilmişdir. Bu sərbəst elektronlar metal kristalını əmələ gətirən
atomların
ayrılıqda
heç
birinə
mənsub
olmayıb,
onların
bir
növ
«kollektivləşdirilmiş» elektronlarıdır.
Metal atomları öz elektronlarının hamısının deyil, ancaq kənar orbitində olan
və atomdan asanlıqla ayrıla bilən elektronları kollektivləşdirir. Metalların elektriki
yaxşı keçirməsinə səbəb, onlarda olan sərbəst elektronlardır. Metallarda
elektronların kinetik enerjisinin qiyməti ümumi enerjinin təxminən 90%-ni təşkil
edir. Qalan 10%-ni isə kimyəvi rabitə və atomların istilik enerjisi təşkil edir.
Ilk baxışda elə düşünmək lazımdır ki, metaldakı elektronların hərəkət
istiqaməti metalın səthinə şaquli olduqda ondan qopub uzaqlaşmalıdır. Lakin adi
şəraitdə heç bir metalda bu hadisə baş vermir. Bunun səbəbi odur ki, metaldan
qopan elektron iki qüvvənin təsiri altında yenidən metala qaytarılır.
Həmin qüvvələrdən birincisi qopan elektronun metalda induksiya ilə əmələ
gətirdiyi müsbət elektrik yükünün cazibəsidir. Ikincisi isə metaldan qopan
elektronların itələmə qüvvəsidir.
4
Dielektriklər keçiricilərin əksinə olaraq elektriki və istiliyi demək olar ki,
keçirmirlər. Dielektriklərə misal olaraq kəhrəbanı, kvarsı, kükürdü, almazı,
mərməri, qətranı, ağ nefti, yağları və s. göstərmək olar.
Texnikada dielektriklər də metallar qədər əhəmiyyətlidir.
Elektrik xətləri və cihazlardan cərəyanın kənara axınının qarşısını almaq,
habelə istilik qurğularında istilik itkisinə yol verməmək və s. məqsədlər üçün
dielektriklərdən texnikada geniş istifadə olunur.
Metallarla dielektriklər arasındakı fərqin səbəbini onların daxili quruluşunda
axtarmaq lazımdır. Dielektriklərin elektrik keçirməmələrinə əsaslanaraq, demək
olar ki, adi şəraitdə onların daxilində elektrik yükü daşıyan sərbəst elektronlar
yoxdur.
Yarımkeçiricilər
öz
elektrikkeçirmə
xassələrinə
görə,
keçiricilərlə
dielektriklər arasında olub, 3 qrupa ayrılır:
1. Ion yarımkeçiriciləri – bunlarda elektriki keçirən hissəciklər ionlardır;
2. Elektron yarımkeçiriciləri – bundarda elektriki keçirən hissəciklər
elektronlardır;
3. Qarışıq yarımkeçiricilər – bunlarda elektriki keçirən hissəciklər həm
ionlar, həm də elektronlardır.
Ikinci növ keçiricilərdə olduğu kimi, ion yarımkeçiriciləri də elektrik sahəsi
qüvvəsi altında müsbət və mənfi ionlar elektrodlara doğru hərəkət edərək elektrik
cərəyanını əmələ gətirir, beləliklə də yarımkeçiricilərin kimyəvi parçalanmasına
səbəb olur.
Ion yarımkeçiricilərində dielektriklərdən fərqli olaraq adi temperaturda
istilik hərəkəti nəticəsində kristalda ion öz yerindən qopa bilər. Bununla da
elektrikkeçirmə mümkün olur.
Elektron yarımkeçiricilərində isə istilik hərəkəti nəticəsində elektronlar dolu
zolaqdan çıxıb boş zolağa keçə bilər. Burada elektronlar özlərini sərbəst aparır. Adi