47
və içərisində azyaĢlı uĢaq dəfn olunduğu müəyyənləĢdirildi. Skelet demək olar ki,
tamamilə çürümüĢdür. QalmıĢ sümüklərə əsasən onun sol böyrü üstdə yerləĢdiyi
aydınlaĢdırılmıĢdır. Kəllə küpün dibinə, yəni qərb istiqamətdə olmaqla, üzü Ģimala
doğru çevrilmiĢ vəziyyətdə idi. Onun boynu yanında müxtəlif muncuqlar, üzü
qarĢısında bir ədəd kiçik dəmir bilərzik, yaxud “asma bəzək” qoyulmuĢdur. Çanaq
sümükləri yerləĢən hissəyə yaxın küpdə 0,5 sm diametri olan deĢik vardır. Belə
hallar, adətən, qəbir küpünün oturacağına yaxın hissədə, həm də diametri təqribən
10-12 sm olur. Saxsı təknə qəbirlərdə isə alt və yan hissələrdə bir neçə deĢik
düzəldilir.
25
Küp və təknə qəbirlərindəki bu əlamət dövrün hər hansı bir dini
təfəkkürü ilə bağlı müəyyən məna kəsb edirsə, məhz bu abidədəki eyni əlamət də
onların ifadə etdiyi mənaya yaxınlaĢır. Küpün cənub kənarı boyu və oturacağına
tərəf ağzı novçalı qırmızı dolça, ağzının kənarından dik qaldırılmıĢ qulpu olan
çölmək və onun da içərisində xırda buynuzlu heyvan qabırğası vardır. Bundan
əlavə, nisbətən iri qırmızı rəngli dolça, daha bir orta həcmli, ağzı dairəvi, üçqulplu
gil qab (yanlardan olan qulplarının üstü və gövdəsi boyu gildən yapma
düyməciklərlə bəzədilmiĢdir), bir kiçik ağzı novçalı dolça, küpün oturacağına
yaxın qonur rəngli qopu, ikiqulplu qırmızı rəngli gil cam qoyulmuĢdur. Qablar
düzülən yerdə çoxlu heyvan sümüyü də vardır.
Nüydi nekropolunda aĢkar edilmiĢ küp qəbirlə torpaq qəbirlərin maddi-
mədəniyyətində (yalnız qəbir forması istisna olmaqla) əsaslı fərq yoxdur. Bu isə
belə bir təsəvvürün yaranmasına gətirib çıxarır ki, artıq daha geniĢ miqyasda
yayılmıĢ küpdə dəfnetmə adəti Nüydi abidəsi sakinlərin adət-ənənəsində hələ dərin
kök salmamıĢ və ya tam daxil olub formalaĢmamıĢdır. Belə bir xüsusiyyət
Yaloylutəpə mədəniyyətinin mərkəzi zonasında, xüsusən yaxın qonĢuluqda olan
Qəbələ ərazisində eyni dövr qəbiristanında da müĢahidə edilmiĢdir. Burada əsasən
torpaq qəbirlər geniĢ yayılmıĢ, yalnız uĢağa aid cüzi dəfn mərasimləri kiçik
təsərrüfat küplərinin sınıqları içərisində icra edilmiĢdir. Bununla da Albaniyanın
dağlıq və xüsusən Ģimal rayonlarında küpdə dəfn adətinin e.ə. III əsrin sonlarından
yayılmağa baĢladığı mühalizəsini söyləmək olar. Bu halda ehtimal edilə bilər ki,
körpə uĢaqların hələ dini etiqadlara tam mənsub olmaması cəhəti nəzərə alınaraq
məhz ilk əvvəllər uĢaqların küpdə dəfni də baĢqa bir dini əqidə və adətin
qəbulunda və ya mənimsənilməsində günah kimi qiymətləndirilməmiĢdir. Artıq
e.ə. I və eramızın I əsrlərindən baĢlayaraq, göstərilən rayonlarda küpdə dəfn adəti
kütləviləĢir, kiçiklərlə yanaĢı yaĢlıların da dəfn mərasimində geniĢ tətbiq edilir.
Halbuki Albaniyanın aran hissəsində, daha doğrusu, Azərbaycanın cənub
rayonlarında və ya düzən zonalarında bu tip abidələr geniĢ yayılmaqla daha qədim
tarixə malikdir.
25
Osmanov F.L. ġıxdərə yaĢayıĢ yerində arxeoloji qazıntılar // 1971-ci ildə Azərbaycanda aparılmıĢ
arxeoloji və etnoqrafiq tədqiqatlar, Bakı, 1972, s. 12-14.
48
1981-ci il.
1981-ci ildə arxeoloji qazıntılar zamanı əsasən Uzunboylarda (14 iyul – 12
sentyabr) aparılmıĢdır
26
. Ġlk günlər bəzi təĢkilati iĢlərlə məĢğul olub avtobusla
ġamaxı yaxınlığındakı Muğanlı kəndinə gəldik. Buradan isə Ġsmayıllı rayonunun
Sulut kəndinə getmək üçün yol avtomaĢını gözləməli olduq. Yeri gəlmiĢkən qeyd
edək ki, Muğanlıdan Ġsmayıllıya Ģosse yolunun çəkilməsilə əlaqədar torpaq iĢləri
görülərkən qədim maddi-mədəniyyət nümunələri də üzə çıxmıĢdır. Burada yüngül
axtarıĢ iĢləri apardıq. Düzdür, Muğanlıda qədim abidələrin varlığı bizə çoxdan
bəllidir. Muğanlı kəndinin üstündə Ağsuçaya enən yerdən asfalt yolun sağ
tərəfində yol hamarlanarkən orta əsrlərə aid su tüngləri, Ģirli boĢqab və s. qab
qırıqları aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə yolun sağ kənarında, üzüm bağının
qırağında antik və ilk orta əsrlərə aid saxsı qırıqları (onların bəzisi oxra ilə
boyanmıĢdır), məsaməli dən daĢı qırıqları müĢahidə edilmiĢdir. Buraya yerlilər
“Qaraçala” deyirlər. Həmin yer bir qədər Ģimal-qərbə doğru həqiqətən çaladır və
buradan içməli su çıxır. Yerlilərin söylədiyinə görə, həmin sahə Ģumlanarkən daha
bir bulaq üzə çıxmıĢdır. Bulaq olan yerdən bir qədər Ģimala doğru, Dilman yolunun
altında da antik dövr yaĢayıĢ yerinin izləri vardır. Bu qədim yaĢayıĢ izi olan yerə
yaxın hazır Qurbtəpə adlı kənd yerləĢir. Orada indi əsasən malakanlar yaĢayır.
ġamaxı rayonuna aid olan bu kənddə vaxtı ilə “qurdlar” adlı tayfa yaĢamıĢdır. Bu
yaxınlara qədər onlar əsasən sərraflıqla, dabbaqlıqla məĢğul olmuĢlar. Yerlilərin
söylədiyinə görə qurd tayfasından olanlar ətraf kəndlərin mal-qarasını gön əldə
etmək üçün aparmıĢ və nəticədə onlar buradan qovulmuĢlar. Qurdlar hazırda
Göyçay Ģəhərindən bir qədər cənubda məskən salmıĢlar. Onlardan bir neçə ailə
yenə də Qurdtəpədə qalmıĢdır. ġamaxıda da qurdlar məhəlləsi var. Deyilənlərə
görə qurd tayfasından bir qismi də Zaqatalaya gedib, orada məskunlaĢmıĢlar.
ġamaxı Ģəhərindən 10-12 km qərbdə yerləĢən bu qədim abidə mühüm elmi
əhəmiyyət kəsb edir. Lakin buranın hazırda üzüm bağları altında qalması iĢi
çətinləĢdirir.
Ġlk dəfə qazıntı aparacağımız Uzunboylarda bizi birinci olaraq çırpınıb
havaya qalxan qırqovullar qarĢıladı.
Uzunboylar inzibati ərazi bölgüsü üzrə Ġsmayıllı rayonu Sulut kəndinə
məxsus olub, Ağsu rayonunun Leninabad ilə Xasıdərə kəndləri arasında, nisbətən
hündür yayla üstündə yerləĢir. Münbit torpağa malik olan bu ərazi ta qədim
zamanlardan dəmyə əkinçilik və maldarlığın inkiĢafı üçün gözəl imkan
yaratmıĢdır. Son vaxtlaradək burada əkilən sarıbuğda, qaraqılçıq, ağbuğda və s.
taxıl növləri öz dadlı-durumlu çörəyinə görə ətraf yerlərdə “Sanqalan buğdası” adı
ilə də çox məĢhur olmuĢdur. YaĢayıĢ yerinin yaxınlıqları qaynama bulaqlar, iri və
26
Ekspedisiya üzvləri Fazill Osmanov (rəis), Fərhad Ġbrahimov (baĢ elmi iĢçi), Abdulla Fazilli (baĢ elmi
iĢçi), Qafar Cəbiyev (elmi iĢçi), Həsənağa Ramazanovdan (elmi iĢçi) ibarət olmuĢdur.
Dostları ilə paylaş: |