Fazil Osmanov
Yüklə 376,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2 saylı torpaq qəbri.
- Ağsu ərazisində arxeoloji tədqiqatlar
119 üstündən iti ucu qəbrə doğru olmaqla 1 nizə tiyəsinə oxĢar dəmir cıda və ya ox ucu tapılmıĢdır. Onun sulğuncu ağac dəstəyə sancıldığı bilinir. O tam çürüyüb ovuntu halına düĢmüĢdür. Ġri buynuzlu heyvan sümükləri üstündə nizə ucluğu qəbrin Ģərq tərəfində ucu xaricə doğru, xırda buynuzlu heyvan sümükləri üstündəki ox ucuna oxĢar silah qalığının qəbrin qərb tərəfində ucu yenə xaricə doğru yönəldilmiĢ vəziyyətdə idi. Ucaboylu adama məxsus skeletin ətrafındakı əmlakına görə onun orta həyat səviyyəsinə malik əkinçi və ya maldarlıqla məĢğul olduğuna da dəlalət edir. Ümumiyyətlə öyrəndiyimiz zonadakı qəbir abidələri içərisində qadın qəbirləri kiĢilərinki ilə müqayisədə daha zəngindir. 2 saylı torpaq qəbri. Yuxarıda qeyd etmiĢdik ki, yoxlama qazıntısı və ilk qəbir abidəsi açılarkən kənarlara doğru daha baĢqa abidənin izi görünməyə baĢladı. Məhz bu qara zolaq Ģəklində qazılmamıĢ torpaq qatı altında növbəti qəbir abidəsinin varlığını bildirirdi. Bu əlamət 1 saylı torpaq qəbrindən cənub-qərb istiqamətində idi. Odur ki, bu sahənin qərbdən cənuba və yenidən Ģərqə doğru, uyğun Ģəkildə geniĢləndirdik. Burada həm əvvəldən qazılmıĢ, kəsikdə, həm də yenidən üst qatın götürülməsi nəticəsində qatların dəyiĢkənliyi daha aydın müĢahidə olunur. Vaxtı ilə qarıĢdırılmıĢ üst torpaq qatından müxtəlif saxsı parçaları, heyvan sümükləri və s. qalıqlar gözə çarpırdı. 30-40, bəzən 50 sm-a qədər qara torpaq qatı davam edirdi. Bundan alta doğru isə ağımtıl sarı torpaq qatının içərisində təbaĢir ləkələri olan torpaq müĢahidə edilirdi ki, bu da daha yumĢaq idi. 70-80 sm dərinlikdə heyvan sümükləri gözə görünməyə baĢladı. Bunları xırda və iri buynuzlu heyvan sümüklərini qəbrin üstündə qoyulmuĢ qalıqlardan ibarət idi. 1, 1,2, 1,64 metr dərinlikdə bəzi qəbir avadanlığı görünməyə baĢladı. Onu da qeyd edək ki, 0,4-0,5 metr dərinlikdə ağımtıl torpaq qatından bir uzun dəstək, dəstəyinin ucu boru Ģəkilli olan dəmir ox ucu tapıldı. Ox ucu üç pərli olub, həddən artıq korroziyaya uğramıĢdır. Bu görünür yer Ģumlanarkən nisbətən üstdə olduğundan qarıĢdırılıb üzə çıxarılmıĢdır. Bundan əlavə bir ədəd də ucdan açıq, boruĢəkilli saplağı olan dəmir nizə dəstəsi tapıldı. Dəmir ox ucundan dəstəsinin ucu boruĢəkilli olub, ona ağac dəstək geydirilərək nizə kimi də istifadə olunduğu bilinir. Əvvəlcədən bu ikinci qəbrin kənar xətti bilindiyindən, artırılan sahədən üst qat götürülərkən tapılmıĢ ox ucu və nizə hissəsi ilə yanaĢı daha üç ədəd nizənin iti ucları fəzaya doğru qəbrin üstünə sancıldığı vəziyyəti müĢahidə etdik. Bunların görünür, uzun saplağı yerə sancılmıĢ, daha doğrusu ölünün üstündəki ĢiĢ ucları havaya dikəldilmiĢdir. Bu cür vəziyyət qonĢu Nüydi abidəsində əksinə müĢahidə edilmiĢdir. Oradakı 40 saylı torpaq qəbirdə ölünün üzü qarĢısında nizələrin saplağı səmaya, iti ucları torpağa sancılmıĢ vəziyyətdə tapılmıĢdır. Artıq 2 metr yer səthindən dərinlikdə (30 sm əkin və ya üstdə bitki yetiĢən qatdır) olan qəbir avadanlığı tam aydınlığı ilə görünürdü. Qəbir çalasının kənar xətləri çox aydın görünür və onun ölçüsü 3,5x1,42 metrdir. Hələ skeletin üstü açılmamıĢdan bir qoyun və ya keçi, bir quzu cəmdəyinin qalığı aĢkarlandı. Sonradan qəbir 120 döĢəməsində ayaq tərəfə yaxın həmin xırda buynuz heyvan sümükləri, altda daha bir qaramal (inək, yaxud öküz) sümükləri aĢkar edildi. Dördkünc Ģəkildə olan bu qəbir abidəsi demək olar ki, 1 saylı qəbirin tam perpendikulyar istiqaməti üzrədir. Qəbir cənub-Ģimal üzrə olmaqla skeletin baĢı cənuba, sağ böyrü üstündə sıx bükülü vəziyyətdə, üzü gündoğana baxar vəziyyətdə dəfn edilmiĢdir. Skelet həddən artıq çürümüĢ, kəllə sümüyü parçalanmıĢ vəziyyətdə idi. Ölü qəbrin bir küncünə söykənərkən kiçik yer tutmuĢ, əsas yerə isə avadanlıq, heyvan cəmdəyi doldurulmuĢdur. Heyvan cəmdəkləri ayaq tərəfə yerləĢdirilmiĢdir. Heyvan cəmdəklərinin iki tərəfindən iri daĢ qoyulub kip qalması təmin edilmiĢdir. Heyvan sümüklərindən skeletin aĢağı tərəfinə qoyulmuĢdur. Ölünün ətrafı çoxlu saxsı qab, nizə, bəzək Ģeyləri ilə əhatələnmiĢdir. Saxsı qablar kəllədən ayaqları altına qədər önündə qövs Ģəkilində düzülmüĢdür (tablo 72). Nizələr mərhumun kəlləsi və arxasında 6-7 ədəd qoyulmuĢdur. Üst-üstə ağızları cənuba doğru yönəldilmiĢ bu nizə ucları həddən artıq çürümüĢdür. Onlara toxunanda ovulub tökülürdü. Odur ki, onları götürmək mümkün olmadı. Ġri nizə uclarından ibarət olan bu silah növlərinin yaxĢı qalmıĢ eyni nümunələrindən götürülmüĢdür. Maraqlıdır, bu qadın qəbri olmasına baxmayaraq bəzək Ģeyləri ilə yanaĢı metal tapıntılar içərisində silahlar üstünlük təĢkil edir (kiĢi qəbirilə müqayisədə). Ümumiyyətlə kiĢi qəbrində elə baĢqa material da bir o qədər zəngin deyildir. Azərbaycanda baĢqa yerlərdə apardığımız arxeoloji qazıntılar zamanı da belə hallara çox təsadüf etmiĢik. Ona görə də belə bir qənaətə gəlməyə imkanımız vardır. Yoxsa burada açdığımız 2 əsas qəbir əsasında zənginlik, kasıblıq əlamətlərini deməyə haqqımız olmazdı. Çünki ola bilər ki, bu təsadüf halda olardı. ġübhəsiz gələcəkdə geniĢ tədqiqatlar bu barədə daha ətraflı biliklər əldə etməyə imkan verəcəkdir. Biz hələlik kifayət qədər təcrübəyə əsasən deyə bilərik ki, hələ antik dövrdə Azərbaycan ərazisində qadın yüksək qiymətləndirilmiĢdir. Əlbəttə bəzi sərkərdə və baĢqa ictimai Ģəxlər istisna olmaqla. Bu qəbir adibəsindən çoxlu avadanlıq aĢkar edildiyindən və onların çoxu sınıb, çürüyüb sıradan çıxdığından habelə çoxunun təkrar olduğundan onların hamısının götürülməsindənsə qısa təsvirini verib fotosunu götürüb yerindəcə saxlamağı, habelə yerli məktəblərdə təcrübə kimi istifadəyə verilməsi daha məqsədəuyğun hesab edilmiĢdir. Ona görə də istər götürülmüĢ və istərsə də yerində saxlanmıĢ materialların kompleks Ģəklində qısa izahatla sadalanmasını lazım bilirik. Bu həm də kompleks haqqında aydın təsəvvür yaradır. 2 saylı qəbir abidəsindən yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi çoxlu silah və saxsı qab nümunələri ilə yanaĢı, 2 ədəd sikkə nümunələri (onlar ölünün üzü qarĢısında olmaqla Qırlartəpə və ya Kəndyeri Ģəhərgahı ərazisində ilk dəfə tapılaraq bu pulların yayıldığı yerlərin coğrafiyasını da geniĢləndirmiĢdir). Dairəvi tunc baĢ bəzəkləri (onlar çox nazik olduğundan ovxalanıb tökülürdü), döĢ bəzəyi, yaxud sinəbənd (umbonaoxĢar tunc bəzək əĢyasıdır ki, bu da nazik tunc lövhədən olub ovxalanıb töküldü), bir qolunda tunc bilərzik vardır. O yaxĢı qalmıĢdır. Alnı 121 tərəfdə bir dəmir xəncər aĢkar edilmiĢdir. Həmin dəmir xəncərin dəstəsinin ucu halqa Ģəklindədir. Bunlar eramızdan əvvəllər üçün səciyyəvi olub Albaniya ərazisində geniĢ yayılmıĢdır. Bütün bunların çox çürüməsi bu qəbir abidəsinin quzeydə olması, daim nəmlik çəkməsilə əlaqədardır. Skelet özü nəm torpaqda qaldığından çox çürümüĢdür. Hətta indi qısa təsvini verəcəyimiz saxsı qabların da əksəriyyəti xarab olub sıradan çıxmıĢdır. Saxsı qablar skeletin ayaq tərəfindən nisbətən irilərindən baĢlayaraq baĢına doğru olan qablar isə bir qədər xırdadır. Ayaq tərəfdə iki ədəd orta həcmli, yumru gövdəsinə iki tərəfdən dik yapıĢdırılmıĢ qulplu saxsı küplərin qulpları üstündə məhmizləri vardır. Qabın ağzı dairəvi, oturacağı düz, qırmızı rəngdədir. Bu küplərin ağzında qırmızı rəngli dördgül, təkqulplu dopu, bir tərəfindən basıq yerindən qulpu olan nəlbəkiyəoxĢar qab və ağzı enli qalqa aĢkar edilmiĢdir. Bunlar cəmi 5 ədəddir. Skeletin ayaq sümükləri yanında 6-cı, qırmızı rəngdə boyanmıĢ ağzının kənarı çiyninə yapıĢdırılmıĢ bir lentvari qulpu olan boĢqabvari qabın sınıqları tapılmıĢdır. 7-ci yenə də yanlarından iki en kəsiyi dairəvi qulpu olan nisbətən kiçik saxsı qab, 8-ci içəridən dik qulpu olan boĢqab tipli çanaq, enliağız qazan formalı qırmızı rəngli saxsı qabın ağzına qoyulmuĢdur (9-cu). Həmin orta həcmli saxsı qabın gövdəsində en kəsiyi lentĢəkilli iki qulpu vardır. 10-cu sarı rəngli çox ovxalanmıĢ qabın hissələrindən ibarətdir. 11-ci isə 10-cu qabın içərisinə qoyulmuĢ küpəcikdən ibarətdir. 12-ci yenə qırmızı rəngli bərniyə oxĢar, nisbətən enliboğaz lentvari təkqulplu qabdır. 13-cü qara rəngli kobud qalqadan ibarət olub (onun) lentvari qulpu ağzının kənarı ilə çiyninə yapıĢdırılmıĢdır. 14-cü ağzı dördgül dopu, 15-ci qırmızı rəngdə kiçik vaza (qənddana oxĢardır). 16-cı qırmızı rəngli, ağzı gen, oturacağı düz, qulpsuz küpədir. 17-ci qırmızı rəngli kiçik qalqa, onun əyməĢəkilli qulpu çiynindən fəzaya dikəlmiĢ Ģəkildədir. 18-ci qırmızı rəngli, qalın və düz oturacaqlı cam, onun kiçik qulplu ağzının xaric kənarındadır. 19-cu yenə sarımtıl boĢqabvari qabdır. Onun lentĢəkilli təkqulplu çiyninə, ağzının kənarına yapıĢdırılmıĢdır. 20-ci çiynindən dik qaldırılmıĢ qulpu olan silindrik qalqadan ibarətdir. 21-ci qara rəngli üçayaq vaza, içərisində xırdabuynuz heyvanın bel sümükləri qalmıĢdır. 22-ci kiçik duz qabı, 23-cü ağımtıl-boz qalqa enli boğaz, düz oturacaqlıdır. Duz qabı bunun içərisində idi. 24-cü ağzı dördgül, boz rəngli, düz oturacaqlı, lentĢəkilli qulpu ağzının kənarı altı ilə çiyninə yapıĢdırılan dolçadır. 25- ci qulplu dərin cam (badya), 26-cı qırmızı rəngli camdır. Onun lentĢəkilli ağzının kənarı ilə çiyninə birləĢdirilib. Qabın çiyni üstü çəp batıq xəttlə haĢiyələnib, xətlərin altında arabir üç nöqtə Ģəklində bəzək vurulmuĢdur. 27-ci qab da eyni tipdə olub qırmızı rəngdə boyanmıĢ, lakin naxıĢsızdır. 28-ci sərnic formalı qabdır, əyməĢəkilli qulpu çiyni üstünə yapıĢdırılaraq ağzından bir qədər yuxarı dayanır. Bu qabın içərisində 29-cu hesabı ilə qeyd etdiyimiz bir duz qabı vardır. 30-cu qara rəngli düz qapaqdan ibarətdir. Qapağın üstündə ortada məhmizvari yastı tutacağı var. 31-32-ci bir qulplu dopulardan, 33-34-cü isə qırmızı rəngli, qulplu və qulpsuz 122 kasayaoxĢar qablardan ibarətdir. 35-ci tayqulp, çəhrayı rəngli həvəng dəstəsi, 37-ci isə içərisindən həmin həvəng dəstəsi qoyulmuĢ, qırmızı rəngli qalın divarlı nəlbəki (kasa) formalı qab, 38-ci qırmızıya boyanmıĢ, birqulplu, düz oturacaqlı boĢqab, 39- cu sarımtıl rəngli boĢqab, 40-cı qulplu boĢqabdır. Qulp ağzının kənarından dik qaldırılmıĢ Ģəkildədir. 41-ci gil boĢqab bozumtul rəngli olub, qırağından (iki yerdən) deĢiklidir. 42-ci qara təkayaq vazanın qulpları da vardır. 43-cü boz rəngli cam, 44-cü boz rəngli vaza, 45-ci içi qara, üzü qırmızı fincan, 46-cı iki qulplu qaramtıl kürə, onun da içərsində duz qabı (47) vardır. 48-ci qırmızı rəngdə boyanmıĢ, ağzının kənarından kiçik lentvari qulpu olan boĢqab, 49-cu birqulplu qara, kobud düzəldilmiĢ küpədən ibarətdir. 50-ci suddanbiçimli ağ rəngdə, keyfiyyətli düzəldilmiĢ ağzı novlu qab, 51-ci çiynində lentĢəkilli qulpu olan badya, 52-ci yanlardan iki qulpu olan enliağız, qara rəngli qab, 53-cü sərnicvari, qırmızı rəngli, ağzının kənarından dik qaldırılmıĢ qulpu olan qab, 54-cü qırmızı və qaraya çalan rəngdə küpəyə oxĢar saxsı qabdır. Onun gövdəsinin ağzının kənarına doğru ikitilli, petləvari qulp yapıĢdırılmıĢdır. Həmin qabın ucları ĢiĢ olan ayağı vardır. Bu qab kəllənin arxasında düzümün axırıncısı idi. O həddən artıq ovxalanmıĢdır. Eynilə bu cür qab Nüydi qəbiristanlığından da tapılmıĢdır. Yuxarıda bəzi tapıntıların adını çəkmədik. Onları ölçüsü ilə vermək məqsədimizi bir daha xatırlatmaq istəyirik. Çünki götürülməsi mümkün olmayan və yerindəcə fotosu aydın çıxmayan bu tapıntılar haqqında bir qədər canlı təsəvvür yaransın. Bunlardan biri skeletin kəlləsi, daha doğrusu üzü qarĢısında qoyulmuĢ xəncərdir. Bu dəmir xəncərin dəstəsinin ucu halqalı olub uzunluğu 14 sm, tiyəsinin uzunluğu 30 sm, eni 5 sm-dən 3 sm-ə qədərdir, ucuna yaxın yerədək. LövhəĢəkilli dairəli və bir tərəfi qabarıq olan sinəbəndin diametri 13 sm-dir. Mərkəzdə düyməvari çıxıntısı vardır. Alınlıqlar isə çox nazik, dairəvi sikkə ölçüsündə idi. Onlar həddən artıq çürümüĢ və ovxalanıb tökülmüĢdür. Yalnız yerindəcə müĢahidə edilə bildi. TapılmıĢ metal pullar onların tərkibində mis qatıĢığı olması göy rəngdə pas atmasından da bilinir. Əsasən gümüĢdən hazırlanmıĢ yerli sikkələrin bir üzündə əlində əsa və bir əlində quĢ və ya heyvan əks olunmuĢ təsvir, digər üzündə isə sxematik insan baĢı həkk edilmiĢdir. Pulların üzərində heç bir yazı izi bilinmir. Bu pulların eradan əvvəl I əsrdə həkk olunduğunu söyləmək olar və beləliklə qəbir abidələrinin məhz bizim eradan əvvəl I əsrin sonları və bizim eranın əvvəlləri çərçivəsində qeyd etməyə əsas verir. Beləliklə qəbirlərdən əldə edilən maddi- mədəniyyət qalıqlarının da göstərilən dövrlərin məhsulu olub, onların yaĢayıĢ məskəninin mədəni təbəqələrindən tapılmıĢ (əlbəttə üst qatlarından) materiallarla uyğun gəlməsi qədim Ģəhərgahın xronologiyasını dəqiqləĢdirməyə kömək edəcəkdir. Buradan, yəni Qırlartəpə və ya Kəndyeri Ģəhərgahından bir neçə pul nümunəsinin tapılması, eləcə də onun mühüm antik dövr Ģəhərləri arasında, hətta yaxınlıqlarında yerləĢməsi Ģübhəsiz dövrün iqtisadi, mədəni və siyasi həyatında baĢlıca yer tutduğuna əsaslı Ģəhadət verir. Təkcə ticarət və baĢqa sahələr göstərirsə, 123 tapılmıĢ təkmil silahlar, özü də həddən artıq, habelə əmək alətləri, çoxçeĢidli keramika məmulatı ölkənin qüdrəti haqqında sanballı məlumat verir. Qazıntı zamanı ətraf ərazidə olan abidələr də vaxtaĢırı gəzilib yoxlanılırdı. Bu zaman qazıntı apardığımız yerin yaxınlığında, elə Kəndyeri Ģəhərgahının Ģimal qurtaracağında, Pəlhadar adlı dağın üstünə yaxın yerdə Ģum edilərkən qədim maddi-mədəniyyət qalıqları üzə çıxmıĢdır. Bunlar əsasən iri təsərrüfat küplərindən ibarətdir. Küpün ağzına iliĢən kotan gavahını azca sındırmıĢdır. Küpün ağzının kənarı düz, qalıqları diliklidir. Onun ətrafı qazılıb dərinə salındıqdan sonra 2 m-ə yaxın yerdə dibi görünmüĢdür. Küp xaĢal gövdəli, enli ağız, oturacağı isə bir qədər ĢiĢ formalıdır. Onun ağzının diametri 48 sm, saxsının qalınlığı 2-3 sm, oturacağının diametri 20 sm, hündürlüyü 1,74 m-dir. Küpün gövdəsinin enli hissəsindən çevrəsi 3,25 m-dir. Onun ağzı yastı daĢla örtülü olduğundan içərisi boĢ qalmıĢdır. Gövdənin içəridən yarıdan yuxarı hissəsi bozumtul, aĢağısı isə qara rəngdə idi. Bu küp ehtimal ki, taxıl ehtiyatı saxlamaq üçün yerə basdırılmıĢdır. Adətən anbar vəzifəsi daĢıyan belə küplər ya evlərin zirzəmisində, ya da həyətlərdə açıq yerlərdə ağzı yastı daĢ və baĢqa materialdan olan qapaqla kip örtülərək basdırılıb saxlanır. Ġçərisindəki ehtiyat azuqə həm basqın, təhlükəli vaxtlarda gizli yerdə qabı düĢmən əlinə keçmir, həm də yağıĢ və baĢqa təsirlərdən qorunurdu. Bu küpdə bir tona yaxın azuqə saxlamaq mümkün idi. Küp çox ağır, qalın və möhkəm olmasına baxmayaraq maĢınla dik qaldırılıb çıxaranda oturacağı qopub yerdə qaldı. Ona görə onu gətirmək məsləhət bilinmədi. Bundan baĢqa buradan nisbətən kiçik təsərrüfat küpləri də çıxmıĢ və onlar traktorun zərbəsindən sınmıĢdır. Bu küplər eyni kompleksdən olan Qırlartəpədən də çoxlu miqdarda tapılmıĢdır. Küpün saxsının tərkibi xaricdən və içəridən qırmızı, içərisi ağ qum qarıĢıqlı qara rəngdədir. Beləliklə, Ağsu ərazisindəki arxeoloji qazıntıları zamanı Azərbaycan tarixinin bir sıra qaranlıq səhifələrinə aydınlıq gətirilmiĢ, yazılı mənbələrdəki bəzi yanlıĢlıqlara düzəliĢlər verilmiĢ, Azərbaycanın bu dövr tarixi çoxsaylı dəlil- sübutlarla zənginləĢdirilmiĢdir. Ağsu bölgəsinin qədim yaĢayıĢ yerləri, habelə zəngin maddi-mədəniyyət qalıqları xalqımızın keçmiĢinə dair qiymətli məlumat verir. Hal-hazırda Qırlartəpə qədim qala-Ģəhər xarabalığında və onun nekropolunda elmi-tədqiqatlar davam etdirilir. Bu abidə hansısa antik və ilk orta əsrlər dövrü iri iqtisadi və ticarət mərkəzlərindən biri olmuĢdur. Çox güman ki, antik və ilk orta əsrlərdə məĢhur Ġpək yolunun bir qolu da buradan keçmiĢdir. Qırlartəpə Azərbaycanın bu dövr məĢhur Ģəhərləri Qəbələ və ġamaxını birləĢdirən, daha doğrusu onların arasında əlaqələndirici əhəmiyyətə malik olmuĢdur. Buradan aĢkar edilən antik dövrə aid numizmatik materiallar da bunu sübut edir. 124 Fazil Osmanov Ağsu ərazisində arxeoloji tədqiqatlar Kompüter tərtibatı: Mehdi Ġsgəndərov Çapa imzalanmıĢdır: 15.05.2006 Kağız formatı: 60x84 1/16 Həcmi: 10,2 ç.v.; SifariĢ: 211; Sayı: 500 Kitab “ADĠLOĞLU” nəĢriyyatında nəĢrə hazırlanmıĢ Ünvan: Bakı Ģəh., Nizami küç., 96/12 Tel: 498-68-25; Faks: 498-08-14; Web:www.adiloglu.az; E-mail: info@adiloglu.az “TS” mətbəəsində çap olunmuĢdur Ünvan: Ġ.Məmmədov küçəsi, 1059; Tel: 418-68-25 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 Yüklə 376,74 Kb. Dostları ilə paylaş:
|