119
üstündən iti ucu qəbrə doğru olmaqla 1 nizə tiyəsinə oxĢar dəmir cıda və ya ox ucu
tapılmıĢdır. Onun sulğuncu ağac dəstəyə sancıldığı bilinir. O tam çürüyüb ovuntu
halına düĢmüĢdür. Ġri buynuzlu heyvan sümükləri üstündə nizə ucluğu qəbrin Ģərq
tərəfində ucu xaricə doğru, xırda buynuzlu heyvan sümükləri üstündəki ox ucuna
oxĢar silah qalığının qəbrin qərb tərəfində ucu yenə xaricə doğru yönəldilmiĢ
vəziyyətdə idi. Ucaboylu adama məxsus skeletin ətrafındakı əmlakına görə onun
orta həyat səviyyəsinə malik əkinçi və ya maldarlıqla məĢğul olduğuna da dəlalət
edir. Ümumiyyətlə öyrəndiyimiz zonadakı qəbir abidələri içərisində qadın qəbirləri
kiĢilərinki ilə müqayisədə daha zəngindir.
2 saylı torpaq qəbri. Yuxarıda qeyd etmiĢdik ki, yoxlama qazıntısı və ilk
qəbir abidəsi açılarkən kənarlara doğru daha baĢqa abidənin izi görünməyə baĢladı.
Məhz bu qara zolaq Ģəklində qazılmamıĢ torpaq qatı altında növbəti qəbir
abidəsinin varlığını bildirirdi. Bu əlamət 1 saylı torpaq qəbrindən cənub-qərb
istiqamətində idi. Odur ki, bu sahənin qərbdən cənuba və yenidən Ģərqə doğru,
uyğun Ģəkildə geniĢləndirdik. Burada həm əvvəldən qazılmıĢ, kəsikdə, həm də
yenidən üst qatın götürülməsi nəticəsində qatların dəyiĢkənliyi daha aydın
müĢahidə olunur. Vaxtı ilə qarıĢdırılmıĢ üst torpaq qatından müxtəlif saxsı
parçaları, heyvan sümükləri və s. qalıqlar gözə çarpırdı. 30-40, bəzən 50 sm-a
qədər qara torpaq qatı davam edirdi. Bundan alta doğru isə ağımtıl sarı torpaq
qatının içərisində təbaĢir ləkələri olan torpaq müĢahidə edilirdi ki, bu da daha
yumĢaq idi. 70-80 sm dərinlikdə heyvan sümükləri gözə görünməyə baĢladı.
Bunları xırda və iri buynuzlu heyvan sümüklərini qəbrin üstündə qoyulmuĢ
qalıqlardan ibarət idi.
1, 1,2, 1,64 metr dərinlikdə bəzi qəbir avadanlığı görünməyə baĢladı. Onu
da qeyd edək ki, 0,4-0,5 metr dərinlikdə ağımtıl torpaq qatından bir uzun dəstək,
dəstəyinin ucu boru Ģəkilli olan dəmir ox ucu tapıldı. Ox ucu üç pərli olub, həddən
artıq korroziyaya uğramıĢdır. Bu görünür yer Ģumlanarkən nisbətən üstdə
olduğundan qarıĢdırılıb üzə çıxarılmıĢdır. Bundan əlavə bir ədəd də ucdan açıq,
boruĢəkilli saplağı olan dəmir nizə dəstəsi tapıldı. Dəmir ox ucundan dəstəsinin
ucu boruĢəkilli olub, ona ağac dəstək geydirilərək nizə kimi də istifadə olunduğu
bilinir. Əvvəlcədən bu ikinci qəbrin kənar xətti bilindiyindən, artırılan sahədən üst
qat götürülərkən tapılmıĢ ox ucu və nizə hissəsi ilə yanaĢı daha üç ədəd nizənin iti
ucları fəzaya doğru qəbrin üstünə sancıldığı vəziyyəti müĢahidə etdik. Bunların
görünür, uzun saplağı yerə sancılmıĢ, daha doğrusu ölünün üstündəki ĢiĢ ucları
havaya dikəldilmiĢdir. Bu cür vəziyyət qonĢu Nüydi abidəsində əksinə müĢahidə
edilmiĢdir. Oradakı 40 saylı torpaq qəbirdə ölünün üzü qarĢısında nizələrin saplağı
səmaya, iti ucları torpağa sancılmıĢ vəziyyətdə tapılmıĢdır. Artıq 2 metr yer
səthindən dərinlikdə (30 sm əkin və ya üstdə bitki yetiĢən qatdır) olan qəbir
avadanlığı tam aydınlığı ilə görünürdü. Qəbir çalasının kənar xətləri çox aydın
görünür və onun ölçüsü 3,5x1,42 metrdir. Hələ skeletin üstü açılmamıĢdan bir
qoyun və ya keçi, bir quzu cəmdəyinin qalığı aĢkarlandı. Sonradan qəbir
120
döĢəməsində ayaq tərəfə yaxın həmin xırda buynuz heyvan sümükləri, altda daha
bir qaramal (inək, yaxud öküz) sümükləri aĢkar edildi. Dördkünc Ģəkildə olan bu
qəbir abidəsi demək olar ki, 1 saylı qəbirin tam perpendikulyar istiqaməti üzrədir.
Qəbir cənub-Ģimal üzrə olmaqla skeletin baĢı cənuba, sağ böyrü üstündə sıx bükülü
vəziyyətdə, üzü gündoğana baxar vəziyyətdə dəfn edilmiĢdir. Skelet həddən artıq
çürümüĢ, kəllə sümüyü parçalanmıĢ vəziyyətdə idi. Ölü qəbrin bir küncünə
söykənərkən kiçik yer tutmuĢ, əsas yerə isə avadanlıq, heyvan cəmdəyi
doldurulmuĢdur. Heyvan cəmdəkləri ayaq tərəfə yerləĢdirilmiĢdir. Heyvan
cəmdəklərinin iki tərəfindən iri daĢ qoyulub kip qalması təmin edilmiĢdir. Heyvan
sümüklərindən skeletin aĢağı tərəfinə qoyulmuĢdur. Ölünün ətrafı çoxlu saxsı qab,
nizə, bəzək Ģeyləri ilə əhatələnmiĢdir. Saxsı qablar kəllədən ayaqları altına qədər
önündə qövs Ģəkilində düzülmüĢdür (tablo 72).
Nizələr mərhumun kəlləsi və arxasında 6-7 ədəd qoyulmuĢdur. Üst-üstə
ağızları cənuba doğru yönəldilmiĢ bu nizə ucları həddən artıq çürümüĢdür. Onlara
toxunanda ovulub tökülürdü. Odur ki, onları götürmək mümkün olmadı. Ġri nizə
uclarından ibarət olan bu silah növlərinin yaxĢı qalmıĢ eyni nümunələrindən
götürülmüĢdür. Maraqlıdır, bu qadın qəbri olmasına baxmayaraq bəzək Ģeyləri ilə
yanaĢı metal tapıntılar içərisində silahlar üstünlük təĢkil edir (kiĢi qəbirilə
müqayisədə). Ümumiyyətlə kiĢi qəbrində elə baĢqa material da bir o qədər zəngin
deyildir. Azərbaycanda baĢqa yerlərdə apardığımız arxeoloji qazıntılar zamanı da
belə hallara çox təsadüf etmiĢik. Ona görə də belə bir qənaətə gəlməyə imkanımız
vardır. Yoxsa burada açdığımız 2 əsas qəbir əsasında zənginlik, kasıblıq
əlamətlərini deməyə haqqımız olmazdı. Çünki ola bilər ki, bu təsadüf halda olardı.
ġübhəsiz gələcəkdə geniĢ tədqiqatlar bu barədə daha ətraflı biliklər əldə etməyə
imkan verəcəkdir. Biz hələlik kifayət qədər təcrübəyə əsasən deyə bilərik ki, hələ
antik dövrdə Azərbaycan ərazisində qadın yüksək qiymətləndirilmiĢdir. Əlbəttə
bəzi sərkərdə və baĢqa ictimai Ģəxlər istisna olmaqla.
Bu qəbir adibəsindən çoxlu avadanlıq aĢkar edildiyindən və onların çoxu
sınıb, çürüyüb sıradan çıxdığından habelə çoxunun təkrar olduğundan onların
hamısının götürülməsindənsə qısa təsvirini verib fotosunu götürüb yerindəcə
saxlamağı, habelə yerli məktəblərdə təcrübə kimi istifadəyə verilməsi daha
məqsədəuyğun hesab edilmiĢdir. Ona görə də istər götürülmüĢ və istərsə də yerində
saxlanmıĢ materialların kompleks Ģəklində qısa izahatla sadalanmasını lazım
bilirik. Bu həm də kompleks haqqında aydın təsəvvür yaradır.
2 saylı qəbir abidəsindən yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi çoxlu silah və saxsı
qab nümunələri ilə yanaĢı, 2 ədəd sikkə nümunələri (onlar ölünün üzü qarĢısında
olmaqla Qırlartəpə və ya Kəndyeri Ģəhərgahı ərazisində ilk dəfə tapılaraq bu
pulların yayıldığı yerlərin coğrafiyasını da geniĢləndirmiĢdir). Dairəvi tunc baĢ
bəzəkləri (onlar çox nazik olduğundan ovxalanıb tökülürdü), döĢ bəzəyi, yaxud
sinəbənd (umbonaoxĢar tunc bəzək əĢyasıdır ki, bu da nazik tunc lövhədən olub
ovxalanıb töküldü), bir qolunda tunc bilərzik vardır. O yaxĢı qalmıĢdır. Alnı
121
tərəfdə bir dəmir xəncər aĢkar edilmiĢdir. Həmin dəmir xəncərin dəstəsinin ucu
halqa Ģəklindədir. Bunlar eramızdan əvvəllər üçün səciyyəvi olub Albaniya
ərazisində geniĢ yayılmıĢdır. Bütün bunların çox çürüməsi bu qəbir abidəsinin
quzeydə olması, daim nəmlik çəkməsilə əlaqədardır. Skelet özü nəm torpaqda
qaldığından çox çürümüĢdür. Hətta indi qısa təsvini verəcəyimiz saxsı qabların da
əksəriyyəti xarab olub sıradan çıxmıĢdır.
Saxsı qablar skeletin ayaq tərəfindən nisbətən irilərindən baĢlayaraq baĢına
doğru olan qablar isə bir qədər xırdadır. Ayaq tərəfdə iki ədəd orta həcmli, yumru
gövdəsinə iki tərəfdən dik yapıĢdırılmıĢ qulplu saxsı küplərin qulpları üstündə
məhmizləri vardır. Qabın ağzı dairəvi, oturacağı düz, qırmızı rəngdədir. Bu
küplərin ağzında qırmızı rəngli dördgül, təkqulplu dopu, bir tərəfindən basıq
yerindən qulpu olan nəlbəkiyəoxĢar qab və ağzı enli qalqa aĢkar edilmiĢdir. Bunlar
cəmi 5 ədəddir.
Skeletin ayaq sümükləri yanında 6-cı, qırmızı rəngdə boyanmıĢ ağzının
kənarı çiyninə yapıĢdırılmıĢ bir lentvari qulpu olan boĢqabvari qabın sınıqları
tapılmıĢdır. 7-ci yenə də yanlarından iki en kəsiyi dairəvi qulpu olan nisbətən kiçik
saxsı qab, 8-ci içəridən dik qulpu olan boĢqab tipli çanaq, enliağız qazan formalı
qırmızı rəngli saxsı qabın ağzına qoyulmuĢdur (9-cu). Həmin orta həcmli saxsı
qabın gövdəsində en kəsiyi lentĢəkilli iki qulpu vardır. 10-cu sarı rəngli çox
ovxalanmıĢ qabın hissələrindən ibarətdir. 11-ci isə 10-cu qabın içərisinə qoyulmuĢ
küpəcikdən ibarətdir. 12-ci yenə qırmızı rəngli bərniyə oxĢar, nisbətən enliboğaz
lentvari təkqulplu qabdır. 13-cü qara rəngli kobud qalqadan ibarət olub (onun)
lentvari qulpu ağzının kənarı ilə çiyninə yapıĢdırılmıĢdır. 14-cü ağzı dördgül dopu,
15-ci qırmızı rəngdə kiçik vaza (qənddana oxĢardır). 16-cı qırmızı rəngli, ağzı gen,
oturacağı düz, qulpsuz küpədir. 17-ci qırmızı rəngli kiçik qalqa, onun əyməĢəkilli
qulpu çiynindən fəzaya dikəlmiĢ Ģəkildədir. 18-ci qırmızı rəngli, qalın və düz
oturacaqlı cam, onun kiçik qulplu ağzının xaric kənarındadır. 19-cu yenə sarımtıl
boĢqabvari qabdır. Onun lentĢəkilli təkqulplu çiyninə, ağzının kənarına
yapıĢdırılmıĢdır. 20-ci çiynindən dik qaldırılmıĢ qulpu olan silindrik qalqadan
ibarətdir. 21-ci qara rəngli üçayaq vaza, içərisində xırdabuynuz heyvanın bel
sümükləri qalmıĢdır. 22-ci kiçik duz qabı, 23-cü ağımtıl-boz qalqa enli boğaz, düz
oturacaqlıdır. Duz qabı bunun içərisində idi. 24-cü ağzı dördgül, boz rəngli, düz
oturacaqlı, lentĢəkilli qulpu ağzının kənarı altı ilə çiyninə yapıĢdırılan dolçadır. 25-
ci qulplu dərin cam (badya), 26-cı qırmızı rəngli camdır. Onun lentĢəkilli ağzının
kənarı ilə çiyninə birləĢdirilib. Qabın çiyni üstü çəp batıq xəttlə haĢiyələnib,
xətlərin altında arabir üç nöqtə Ģəklində bəzək vurulmuĢdur. 27-ci qab da eyni
tipdə olub qırmızı rəngdə boyanmıĢ, lakin naxıĢsızdır. 28-ci sərnic formalı qabdır,
əyməĢəkilli qulpu çiyni üstünə yapıĢdırılaraq ağzından bir qədər yuxarı dayanır. Bu
qabın içərisində 29-cu hesabı ilə qeyd etdiyimiz bir duz qabı vardır. 30-cu qara
rəngli düz qapaqdan ibarətdir. Qapağın üstündə ortada məhmizvari yastı tutacağı
var. 31-32-ci bir qulplu dopulardan, 33-34-cü isə qırmızı rəngli, qulplu və qulpsuz
122
kasayaoxĢar qablardan ibarətdir. 35-ci tayqulp, çəhrayı rəngli həvəng dəstəsi, 37-ci
isə içərisindən həmin həvəng dəstəsi qoyulmuĢ, qırmızı rəngli qalın divarlı nəlbəki
(kasa) formalı qab, 38-ci qırmızıya boyanmıĢ, birqulplu, düz oturacaqlı boĢqab, 39-
cu sarımtıl rəngli boĢqab, 40-cı qulplu boĢqabdır. Qulp ağzının kənarından dik
qaldırılmıĢ Ģəkildədir. 41-ci gil boĢqab bozumtul rəngli olub, qırağından (iki
yerdən) deĢiklidir. 42-ci qara təkayaq vazanın qulpları da vardır. 43-cü boz rəngli
cam, 44-cü boz rəngli vaza, 45-ci içi qara, üzü qırmızı fincan, 46-cı iki qulplu
qaramtıl kürə, onun da içərsində duz qabı (47) vardır. 48-ci qırmızı rəngdə
boyanmıĢ, ağzının kənarından kiçik lentvari qulpu olan boĢqab, 49-cu birqulplu
qara, kobud düzəldilmiĢ küpədən ibarətdir. 50-ci suddanbiçimli ağ rəngdə,
keyfiyyətli düzəldilmiĢ ağzı novlu qab, 51-ci çiynində lentĢəkilli qulpu olan badya,
52-ci yanlardan iki qulpu olan enliağız, qara rəngli qab, 53-cü sərnicvari, qırmızı
rəngli, ağzının kənarından dik qaldırılmıĢ qulpu olan qab, 54-cü qırmızı və qaraya
çalan rəngdə küpəyə oxĢar saxsı qabdır. Onun gövdəsinin ağzının kənarına doğru
ikitilli, petləvari qulp yapıĢdırılmıĢdır. Həmin qabın ucları ĢiĢ olan ayağı vardır. Bu
qab kəllənin arxasında düzümün axırıncısı idi. O həddən artıq ovxalanmıĢdır.
Eynilə bu cür qab Nüydi qəbiristanlığından da tapılmıĢdır.
Yuxarıda bəzi tapıntıların adını çəkmədik. Onları ölçüsü ilə vermək
məqsədimizi bir daha xatırlatmaq istəyirik. Çünki götürülməsi mümkün olmayan
və yerindəcə fotosu aydın çıxmayan bu tapıntılar haqqında bir qədər canlı təsəvvür
yaransın. Bunlardan biri skeletin kəlləsi, daha doğrusu üzü qarĢısında qoyulmuĢ
xəncərdir. Bu dəmir xəncərin dəstəsinin ucu halqalı olub uzunluğu 14 sm, tiyəsinin
uzunluğu 30 sm, eni 5 sm-dən 3 sm-ə qədərdir, ucuna yaxın yerədək.
LövhəĢəkilli dairəli və bir tərəfi qabarıq olan sinəbəndin diametri 13 sm-dir.
Mərkəzdə düyməvari çıxıntısı vardır. Alınlıqlar isə çox nazik, dairəvi sikkə
ölçüsündə idi. Onlar həddən artıq çürümüĢ və ovxalanıb tökülmüĢdür. Yalnız
yerindəcə müĢahidə edilə bildi.
TapılmıĢ metal pullar onların tərkibində mis qatıĢığı olması göy rəngdə pas
atmasından da bilinir. Əsasən gümüĢdən hazırlanmıĢ yerli sikkələrin bir üzündə
əlində əsa və bir əlində quĢ və ya heyvan əks olunmuĢ təsvir, digər üzündə isə
sxematik insan baĢı həkk edilmiĢdir. Pulların üzərində heç bir yazı izi bilinmir. Bu
pulların eradan əvvəl I əsrdə həkk olunduğunu söyləmək olar və beləliklə qəbir
abidələrinin məhz bizim eradan əvvəl I əsrin sonları və bizim eranın əvvəlləri
çərçivəsində qeyd etməyə əsas verir. Beləliklə qəbirlərdən əldə edilən maddi-
mədəniyyət qalıqlarının da göstərilən dövrlərin məhsulu olub, onların yaĢayıĢ
məskəninin mədəni təbəqələrindən tapılmıĢ (əlbəttə üst qatlarından) materiallarla
uyğun gəlməsi qədim Ģəhərgahın xronologiyasını dəqiqləĢdirməyə kömək
edəcəkdir. Buradan, yəni Qırlartəpə və ya Kəndyeri Ģəhərgahından bir neçə pul
nümunəsinin tapılması, eləcə də onun mühüm antik dövr Ģəhərləri arasında, hətta
yaxınlıqlarında yerləĢməsi Ģübhəsiz dövrün iqtisadi, mədəni və siyasi həyatında
baĢlıca yer tutduğuna əsaslı Ģəhadət verir. Təkcə ticarət və baĢqa sahələr göstərirsə,
123
tapılmıĢ təkmil silahlar, özü də həddən artıq, habelə əmək alətləri, çoxçeĢidli
keramika məmulatı ölkənin qüdrəti haqqında sanballı məlumat verir.
Qazıntı zamanı ətraf ərazidə olan abidələr də vaxtaĢırı gəzilib yoxlanılırdı.
Bu zaman qazıntı apardığımız yerin yaxınlığında, elə Kəndyeri Ģəhərgahının Ģimal
qurtaracağında, Pəlhadar adlı dağın üstünə yaxın yerdə Ģum edilərkən qədim
maddi-mədəniyyət qalıqları üzə çıxmıĢdır. Bunlar əsasən iri təsərrüfat küplərindən
ibarətdir. Küpün ağzına iliĢən kotan gavahını azca sındırmıĢdır. Küpün ağzının
kənarı düz, qalıqları diliklidir. Onun ətrafı qazılıb dərinə salındıqdan sonra 2 m-ə
yaxın yerdə dibi görünmüĢdür. Küp xaĢal gövdəli, enli ağız, oturacağı isə bir qədər
ĢiĢ formalıdır. Onun ağzının diametri 48 sm, saxsının qalınlığı 2-3 sm, oturacağının
diametri 20 sm, hündürlüyü 1,74 m-dir. Küpün gövdəsinin enli hissəsindən çevrəsi
3,25 m-dir. Onun ağzı yastı daĢla örtülü olduğundan içərisi boĢ qalmıĢdır.
Gövdənin içəridən yarıdan yuxarı hissəsi bozumtul, aĢağısı isə qara rəngdə idi. Bu
küp ehtimal ki, taxıl ehtiyatı saxlamaq üçün yerə basdırılmıĢdır. Adətən anbar
vəzifəsi daĢıyan belə küplər ya evlərin zirzəmisində, ya da həyətlərdə açıq yerlərdə
ağzı yastı daĢ və baĢqa materialdan olan qapaqla kip örtülərək basdırılıb saxlanır.
Ġçərisindəki ehtiyat azuqə həm basqın, təhlükəli vaxtlarda gizli yerdə qabı düĢmən
əlinə keçmir, həm də yağıĢ və baĢqa təsirlərdən qorunurdu. Bu küpdə bir tona
yaxın azuqə saxlamaq mümkün idi. Küp çox ağır, qalın və möhkəm olmasına
baxmayaraq maĢınla dik qaldırılıb çıxaranda oturacağı qopub yerdə qaldı. Ona
görə onu gətirmək məsləhət bilinmədi. Bundan baĢqa buradan nisbətən kiçik
təsərrüfat küpləri də çıxmıĢ və onlar traktorun zərbəsindən sınmıĢdır. Bu küplər
eyni kompleksdən olan Qırlartəpədən də çoxlu miqdarda tapılmıĢdır. Küpün
saxsının tərkibi xaricdən və içəridən qırmızı, içərisi ağ qum qarıĢıqlı qara
rəngdədir.
Beləliklə, Ağsu ərazisindəki arxeoloji qazıntıları zamanı Azərbaycan
tarixinin bir sıra qaranlıq səhifələrinə aydınlıq gətirilmiĢ, yazılı mənbələrdəki bəzi
yanlıĢlıqlara düzəliĢlər verilmiĢ, Azərbaycanın bu dövr tarixi çoxsaylı dəlil-
sübutlarla zənginləĢdirilmiĢdir.
Ağsu bölgəsinin qədim yaĢayıĢ yerləri, habelə zəngin maddi-mədəniyyət
qalıqları xalqımızın keçmiĢinə dair qiymətli məlumat verir. Hal-hazırda Qırlartəpə
qədim qala-Ģəhər xarabalığında və onun nekropolunda elmi-tədqiqatlar davam
etdirilir. Bu abidə hansısa antik və ilk orta əsrlər dövrü iri iqtisadi və ticarət
mərkəzlərindən biri olmuĢdur. Çox güman ki, antik və ilk orta əsrlərdə məĢhur
Ġpək yolunun bir qolu da buradan keçmiĢdir. Qırlartəpə Azərbaycanın bu dövr
məĢhur Ģəhərləri Qəbələ və ġamaxını birləĢdirən, daha doğrusu onların arasında
əlaqələndirici əhəmiyyətə malik olmuĢdur. Buradan aĢkar edilən antik dövrə aid
numizmatik materiallar da bunu sübut edir.
124
Fazil Osmanov
Ağsu ərazisində arxeoloji tədqiqatlar
Kompüter tərtibatı: Mehdi Ġsgəndərov
Çapa imzalanmıĢdır: 15.05.2006
Kağız formatı: 60x84 1/16
Həcmi: 10,2 ç.v.; SifariĢ: 211; Sayı: 500
Kitab “ADĠLOĞLU” nəĢriyyatında nəĢrə hazırlanmıĢ
Ünvan: Bakı Ģəh., Nizami küç., 96/12
Tel: 498-68-25; Faks: 498-08-14;
Web:www.adiloglu.az; E-mail: info@adiloglu.az
“TS” mətbəəsində çap olunmuĢdur
Ünvan: Ġ.Məmmədov küçəsi, 1059;
Tel: 418-68-25
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
Dostları ilə paylaş: |