F.Ə. Sadıxova

 
26
Qrip  virusunun  rekombinant  ştammlarının  alınması  üçün  aparılan 
eksperimental tədqiqatlar yuxarıda deyilənləri təsdiq edir. 
Eksperiment yolu ilə hemaqqlütinini bir virusa, neyraminidazası digər virusa 
mənsub  olan  antigen  rekombinantlarının  alınmasının  mümkünlüyü  göstərilmişdir: 
(R.N. Podçernyayeva və həmmüəlliflər 1972). 
Bundan  başqa,  təbiətdə  aşkar  edilmiş  bir  sıra  rekombinantları  göstərmək 
olar:  I  tip  neyraminidaza  (N1)  donuz  viruslarında  (A/Swine/lowa/30; 
A/Sw/Wisconsin/67;),  toyuq  viruslarında  (A/chick/FPV/34,  A/Chick/Scotland/59; 
A/Chick/USSR/67),  ördək  viruslarında  (A/Chick/Germany/68)  tapılmışdır.H0-H1 
hemaqqlütinini  balinadan  alınmış  qrip  virusunda  (D.К.  Lvov,  V.М.  Jdanov, 
А.А.Sazonov  və  b.  1976);  donuz  variantının  hemaqqlütinini  quş  tipli 
neyraminidaza  ilə  gənələrdə  (М.Т.  Janseitova,  1983);  hemaqqlütinini  (H2) 
A/Сингапур/57  Asiya  virusundan,  neyraminidazası  (NA2)  isə  ördəklərdən 
(H2Nav2) olan (Т.V. Pısina və b. 1978) rekombinantlar tapılmışdır. 
Turkey/Massachusets/65  və  Duck/İtaly/1966  ştammlarında  alınan  H2 
antigeni Turkey/Canada/63 və Duck/Ukraine/63 ştammlarının yaxın qohumudur. 
Bundan  başqa  H3  antigeni  quşlardan  izolə  edildikdən  5  il  sonra  insanda 
aşkar edilmişdir. Vebster R.Q.(Vebsrter R.Q., V.А. İsaçenko və b. 1975) qeyd edir 
ki, 
SSRİ-də 
ördəklərdən 
alınmış 
(Hav2 
Nav2) 
qrip 
virusu 
утка/Украина/11/63/Hav2 
Neq2 
virusunun 
hemaqqlütininə 
və 
Tern/S 
Afrika/61/Hav5  Nav2/  virusundan  olan  neyraminidazaya  malikdir.  Bu  isə 
rekombinasiyanın təbiətdə də baş verə biləcəyinə şahidlik edir(Webster R., 1975). 

---

 
27
Bundan  başqa  1977-ci  ilin  ştammı  olan  A/СССР/090/77/H1N1/ 
ştammlarının  (L.Y.  Zakstelskaya  və  həmmüəlliflər  1977)  öyrənilməsinə  dair 
tədqiqatlar  pandemik  ştammların  de  novo  əmələ  gəlməsi  haqda  müddəanın 
xeyrinədir. 
Məlum  olmuşdu  ki,  qayıtmış  virus  20  il  əvvəl  sirkulə  etdiyi  şəkildə  deyil. 
Yəni  ştammın  neyraminidazasında  dəyişikliklər  üzə  çıxmışdı.  Belə  ki,  o  özündə 
müxtəlif determinantlar, o cümlədən H1-5 determinantını saxlayır. Bu determinant 
həm insanlardan alınmış A/ Нью - Джерси /76 ştammı, həm də 1959,1967,1968-ci 
illərdə quşlardan alınmış ştammlar üçün xarakterikdir. Yuxarıda deyilənləri  və A 
qripi  virusunun  genofondunu  nəzərə  alaraq  müxtəlif  genlərin  yeni  genomların 
əmələ gəlməsi ilə nəticələnən rekombinasiyası mümkünlüyünü güman etmək olar. 
Bu  zaman  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  populyasiya  genetikası  nəzəriyyəsinə 
görə,  “gen  seli”  fenomeninə  əsaslanaraq  başqa  mühitdə  mutasiya  nəticəsində 
yaranan  və  seçmə  yolu  ilə  qorunub  saxlanan  genlərin  populyasiyaya  daxil  olması 
effekti mutasiya ilə oxşardır. 
Əgər immiqrantda verilən populyasiya üçün tamamilə yeni olan amil varsa, 
onda effekt mutasiya effekti ilə analojidir. Mutasiya isə, məlum olduğu kimi, yeni 
genetik dəyişkənliyin mənbəyidir. 
Həm də rekombinasiya prosesi mutasiya prosesinə nisbətən böyük miqdarda 
və  böyük  sürətlə  müxtəlif  formaları  yarada  bilər  və  populyasiyada  dəyişkənliyin 
bilavasitə  mənbəyi  mutasiya  deyil,  rekombinasiyadır  (D.  Solbriq,  О.  Solbriq, 
1962).  Ancaq  epidemiyanın  yaranması  və  sonrakı  inkişafı  üçün  əlverişli  mühit 
olmalıdır. 

---

 
28
Geniş  ekoloji  plastikliyə  malik  virusun  inkişafı  üçün  əhali  kontingentinin 
sayı və sıxlığı əhəmiyyətli dərəcədə yüksək olmalıdır. 
Belə şaraitdə epidemik potensiyaya malik ştammın seleksiya şansları sonrakı 
passajlarda möhkəmlənmək və yayılmaqla əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir. 
Bu ştammlar, ola bilər ki, epidemiyaların Cənub-Şərqi Asiyada,  Okeaniyada 
(ya da identik şəraitdə) yaranmasını əsaslandırır. Bu ölkələrdə əhali yüksək sıxlığa 
malikdir və heyvanlarla sıx kontaktdadır. Qeyd olunan zonalardan epidemik ştamm 
ətrafa  yayılır(BeveridgeW.J.B.,  1972;  Evans  A.S.,1977;  Shortridge  K.F.,  1982; 
Laver  W.  et  al,  1984).  Qeyd  olunanlarla  əlaqədar  olaraq  özündə  9  iqlim-coğrafi 
zonanı  o  cümlədən  subtropikləri  birləşdirən  Azərbaycan  ərazisində  qripin 
ekologiyasını öyrənmək böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
 
 
 
 
   1.3   A qripi virusunun antigen dəyişkənliyi  və onun epidproseslə əlaqəsi.  
 
Qripin  epidemiologiyasında  aydın  momentlər  odur  ki,  A  və  B  tipli  qrip 
infeksiyaları  hər  ilin  hər  hansı  ayında  xəstəliyin  aydın  sıçrayışı  əsasında  bu  ilin 
“epidemik” olmasından  asılı  olmayarq  baş  verir.  Bu  hadisəni  təsdiq  edən  seroloji 
konversiyalar  və  virusun  izolyasiya  edilməsi  Dingle  və  b.  tərəfindən  müəyyən 
edilmişdir (Y.D. Kiıburn, 1978). 

---

 
29
Həm  A  tipli  həm  də  B  tipli  qrip  viruslarının  epidemik üstünlüyü bilavasitə 
bu  ərəfədə  A  və  ya  B  tipli  qrip  virusuna  qarşı  zərdab  antitellərinin  səviyyəsi 
azalmış (4 dəfə və daha çox) şəxslərin faizinin yüksəlməsi ilə bağlıdır(Dingle və b. 
1964; Hayslett və b. 1962). 
Həm  də  məlumdur  ki,  hər  verilmiş  dövrdə  insan  populyasiyasında  tənəffüs 
yollarında  yaşayış  uğrunda  mübarizədə  A  tipli  qrip  virusunun  yalnız  bir  antigen 
yarımtipi dominantlıq edir (Kilbourne E.D və b. 1951). 
Yəni  virus  populyasiyasının  belə  uyğunlaşması  hamı  tərəfindən  qəbul 
edilmiş  virusların  dəyişkənliyi  onların  əhalinin  spesifik  immunitetini  dəf  etmə 
prosesində  təkamülü  fikri  ilə  aydınlaşdırılır.  Antitellərin  səviyyəsinin  yüksək 
olduğu  dövrdə  virus  məhvolma  təhlükəsinə  məruz  qalanda  onun  antigen 
strukturunun  təzələnməsi  baş  verir  (dreyf-variasiyalar  həddində).  Bu  isə  onun  bir 
növ  kimi  yaşamasını  təmin  edir(J.  Мild,  А.Аnri  Аyмеr,  М.Пеreyra  və  b.  1974, 
Velazko J. vəb. 1983; Yamasi Y., Susuki və b. 1983). 
Populyasiyanın  immunoloji  vəziyyəti  ilə  qripin epidemiologiyasının  əlaqəsi 
antigen  dəyişkənliyi  ilə  yalnız  dreyf  variasiyaları  ehtiyatı  olduqda  yaxşı  uzlaşır. 
Ancaq  bu  halda  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  qrip  virusunun  antigen  analizi 
tədqiqatlarının  və  pandemiyalararası  dövrdə  aparılan  epidemioloji  müşahidələrin 
nəticələri göstərdi ki, kiçik antigen dəyişiklikləri (antigen dreyfi) virus RNT-sində 
baş  verən  həm  HA,  həm  də  NA-nın  dəyişməsinə  gətirib  çıxaran  (Schulman, 
Kilbourne, 1969) ardıcıl nöqtəvi mutasiyaların nəticəsi kimi virusun  sağ qalmasını 
təmin etmək üçün kifayət deyil. 

---