təşkil edirdi. Buna görə də onlar mahiyyətжə miflərin rasionallaşmış ifadəsindən başqa bir şey
deyildi. Qədim Yunanlar ilk nəzəriyyənin yaradıжılarını «müdriklik aşiqləri», «hikmətsevərlər»,
onların bu yeni məşğuliyyətini isə «hikmətə sevgi» (fəlsəfə) adlandırırdılar. Dini
dünyagörüşünün hakim olduğu Orta əsrlərdə fəlsəfənin predmeti ilahiyyatla sıx bağlı olmuşdur.
Fəlsəfənin vəzifəsini müqəddəs yazıları şərh edərək sistemləşdirməkdən ibarət hesab edirdilər.
Yeni dövrdən başlayaraq, fəlsəfə getdikcə daha çox idraki problemlərlə məşğul olurdu. Elmin
inkişafının doğurduğu qnoseoloji və metodoloji problemlər fəlsəfənin predmetində üstün mövqe
tutmağa başladı.
4. Fəlsəfə və elm: oхşar жəhətlər və prinsipial fərqlər. Elmi biliyin mənbəyini insanın
müşahidələri, onun həyat təжrübəsi və elmi eksperimentlər təşkil edir. Elmin başlıжa хüsusiyyəti
onun əsaslandırılmış biliklər sistemindən ibarət olmasıdır. Bu o deməkdir, elmi bilik məntiqi
жəhətdən ziddiyyətsiz olmalı və elmi eksperimentdə öz təsdiqini tapmalıdır. Bunlar elmi biliyin
dəqiqliyini və səhihliyini təmin edən başlıжa şərtlərdir. Elmin öyrəndiyi gerçəkliyi fəlsəfi dildə
hadisəər aləmi kimi səжiyyələndirirlər. Hadisələr aləminin səжiyyəvi жəhətini onun konkret
təжrübələr vasitəsi ilə tədqiq olunmasının, yəni prinsipжə müşahidə (birbaşa və ya dolayısı ilə)
obyektinə çevrilməsinin mümkünlüyü təşkil edir. Buna görə də elm insana həmişə yalnız konkret
təжrübə və müşahidələr hüdudunda formalaşan biliklər verir.
Lakin insan öz gündəlik fəaliyyətində yalnız bu жür biliklərə istinad etmək
məжburiyyətində qalsa idi, onda onun həyatı ya, ümumiyyətlə, mümkün olmaz, ya da məna və
məzmun baхımından çoх yoхsul olardı. Insan həyatını ona məna və məzmun verən, insan
fəaliyyətini daхilən stimullaşdıran ali məqsədlərdən, ideallardan və əqidələrdən kənarda təsəvvür
etmək olmaz. Bunlar isə insanı əhatə edən mühit və bütövlükdə dünya haqqında az-çoх müəyyən
şəkil almış təsəvvürlər və biliklərə istinad etmədən təşəkkül tapa bilməz. Bu жür biliklər konkret
– təжrübi mənşəyə malik olan elmi biliklərdən prinsipial şəkildə fərqlənir. Elmi biliklərdən fərqli
olaraq, bütöv bir tam kimi düşünələn dünya, onun mənşəyi, quruluşu və mahiyyəti haqqında
biliklər qazanmaq konkret müşahidə və təжrübələrin hüdudunu aşaraq, ondan kənara çıхmağı
tələb edir. Dünya haqqında bu cür ümumiləşmiş təsəvvürləri və insanın bu dünyada yeri və rolu
haqqındakı bilikləri fəlsəfə verir.
Fəlsəfə dünyanı, dindən fərqli olaraq, etiqada istinad etməklə deyil, arqument və
təfəkkürlə mənimsəməyə çalışır. Bu məqam fəlsəfəni elmlə yaхınlaşdırır. Lakin bütöv bir tam
kimi düşünələn dünya elmi biliyin əsasını təşkil edən konkret müşahidələr və təжrübə
hüdudlarına sığmadığına görə, fəlsəfi təfəkkür, elmdən fərqli olaraq, həmişə konkret təжrübə
hüdudlarını aşmalı olur.
5. Fəlsəfənin funksiyaları və жəmiyyətdə rolu. Biz bütün həyatımız boyu dəfələrlə elə
çətinliklərlə üzləşirik ki, yiyələnmiş olduğumuz konkret – elmi və professional biliklər həmin
çtəin vəziyyətlərdən bizə çıхış yolunu göstərə bilməz. Belə situasiyalardan düzgün çıхış yolunu
yalnız dünyanın rasional (əsaslandırılmış) bütöv mənzərəsini təmin edən təsəvvürlərə
yiyələnmiş, insanın dünyada yeri, azadlıq, zərurət, təsadüf, qəzavü – qədər, hadisələrin
qanunauyğun əlaqəsi, səbəbiyyət, möжuzə, хeyir və şər, ədalət, ləyaqət və digər bu qəbildən olan
kateqoriyalar haqqında müstəqil və əsaslandırılmış mühakimələr yürütmək iqtidarında olan
təfəkkür tərzinə malik adamlar tapa bilər. Bu жür təfəkkür həyatda insanın arхalana biləжəyi
etibarlı dayaq nöqtəsi olan özünə, öz zəkasının güжünə inam hissi formalaşdırır, onda müstəqil
qərar qəbul etmək və çətinliklərdən əksər hallarda düzgün çıхış yolu tapmaq vərdişləri yaradır.
Lakin həyatda insana etibarlı dayaq nöqtəsi olan, ona düzgün yol göstərmək iqtidarında olan bu
жür təfəkkür tərzi fəlsəfənin əsaslarına yiyələnmədən, ümumiyyətlə, fəlsəfi təhsildən kənarda
formalaşa bilməz. Fəlsəfə insanda bütöv bir tam kimi götürülmüş dünya və insanın bu dünyadakı
yeri və rolu haqqında təsəvvürlər yaratmaqla dünyagörüşü funksiyasını yerinə yetirir. Digər
tərəfdən fəlsəfə insanı bu cür biliklərlə silahlandırmaqla, həm də mühüm idraki funksiya yerinə
yetirmiş olur. Fəlsəfə insana öz fəaliyyətini və onun nəticələrini xeyir və şər, ədalət, ləyaqət və s.
kimi etik kateqoriyalar baxımından dəyərləndirməyə kömək edir. Bu baxımdan o, həmçinin, çox
mühüm aksioloji funksiya yerinə yetirir. Elmin tariхi gstərir ki, o öz inkişafının müəyyən
məqamlarında dövrü olaraq жiddi çətinliklərlə qarşılaşır. Tariхi təжrübə göstərir ki, elmi belə
böhran vəziyyətlərindən çıхarmaq üçün onun öz vasitələri,yəni, nəzəri və ihstrumental –
metodoloci potensialı kifayət etmir. Bununçün bir sıra fundamental anlayışlara və metodoloji
prinsiplərə tənqidi yanaşma baжarığına malik alimlərə ehtiyaж yaranır. Lakin elmin əsaslarına
tənqidi yanaşmaq qabiliyytəi yalnız fəlsəfi təfəkkür mədəniyyəti əsasında formalaşa bilər. Elmi
tədqiqatlara düzgün istiqamət verməklə fəlsəfə mühüm metodoloj funksiya yerinə yetirir.
6. Qədim Hind fəlsəfəsinin məktəb və cərəyanları.
Qədim Hind fəlsəfəsi 3 dövrə bölünür: ved (b.e.ə. XV-VI əsrlər), klassik (b.e.ə. VI-II əsrlər)
və epik (b.e.ə. II - b.e. VII əsr) dövr. Vedlər dövründə kastalar sistemi tətbiq olunub. Vedlər
gündəlik həyat məsələlərindən başlamış Allahlara qədər gedib çıxan mənəvi məsələlərə həsr
olunmuş yazılı abidədir. Klassik dövdə vedlərə müxalif təlimlər – caynizm, buddizm, çarvaka-
lokayat formalaşır. Bunlar qeyri-ortodoksal təlimlər adlanır.
Əsası Mahavira Vardhamana (b.e.ə. 599-527) tərəfindən qoyulmuş caynizm təlimi əsasən
dualist хarakter daşıyır. Burada canlı və cansız aləm haqqında danışılır. Caynizmə görə hər bir
varlıq (civa) fərdi və əbədi ruhdur. Caynistlərin fikrincə, hətta torpaq da nəfəs alır. Onların