nəzərincə, hava, su, torpaq, od yalnız lamisə hissiyyatına aiddirsə, quşlar, heyvanlar və insanlar
beş hissetmə üzvlərinə malikdirlər. Ruh sansaradan tam azad olanda (mokşaya çatdıqda) ilahi
şüura – hər şeyi bilənə çevrilir. Caynizm insanları müdriklik və özünənəzarət (vrata) vasitəsilə
mənəvi kamilliyə çağırır. Caynizmin məqsədi insan ruhunun həqiqi təbiətini aşkara çıxarmaqdır.
“Caynizmin 3 ziynəti” adı ilə məşhur olan mükəmməl qavrayış (ananta darşan), mükəmməl
bilik (ananta cna), mükəmməl davranış (ananta çaritra) insan ruhunun sansaradan azad olma
yollarıdır. Lakin bunun üçün asket (tərki-dünya) olmaq zəruridir. Karmadan azad olandan sonra
mokşaya çatılır. Mokşaya çatanlar siddham (azad olmuş ruhlar) adlanırlar. Karma vasitəsilə
yerdən asılı olanlar sansaralı (dünyəvi ruhlar) adlanırlar.
Lokayata-çarvak təlimi əsasən "Manu qanunları" (e.ə.IV-III) adlı əsərdə toplanmışdır. Çarvak
təliminin tərəfdarları dünyanın maddiliyini qəbul edib, onun dörd elementdən od, hava, su, tor-
paqdan ibarət olduğunu söyləyirdilər. Onlar, insan da daхil olmaqla, bütün canlı aləmin bu
ünsürlərdən yarandığını iddia edirdilər. İnsan ruhu isə yalnız bədəndə mövcud ola bilər. Materiya
– şüur münasibəti məsələsində çarvaklar qeyd edirdilər ki, şüur bədənin əlamətlərindən biridir,
insan öldükdə onun bədəni ilə birlikdə şüur da yoхa çıхır. İnsan "Mən"inin mövcudluğu bədənsiz
mümkün deyil. Onlara görə həqiqətin dərk edilməsinin yeganə mənbəyi duyğu və qavrayışdır.
Hiss olunmayan, qavranılmayan mövcud ola bilməz. Məntiqi nəticə həqiqətin dərk olunmasının
mənbəyi ola bilməz, çünki o özündə yalnız ümumi münasibətləri cəmləyir ki, o da hissi
qavrayışın predmeti ola bilməz. İdrakın yeganə yolu hissi qavrayışdır.
E.ə VI-V əsrlərdə dini-fəlsəfi təlim olan buddizmin meydana gəlməsi, Hindistanda böyük
dövlətlərin yaranması dövrünə təsadüf edir. Əfsanəyə görə bu dinin yaradıcı Hind çarının oğlu
Siddhartha Hautamadır. Bir neçə il öz düşüncələri üzərində apardığı müşahidələrə əsasən Budda
belə nitəcəyə gəlir ki, insanların əzab çəkməsinin səbəbi elə özləridir, onların həyata, maddi
olanlara bağlılığıdır. Əzablardan qurtuluş yolu öz tələbatlarından imtina etmə ilə mümkündür.
Beləliklə, Buddizm təlimi 4 əsas hissədən ibarətdir: həyat iztirabdır, tələbatlar iztirabın
yaranmasının səbəbidir, insanlar təkrar-təkrar iztiraba qayıdırlar, həqiqət bu iztirabdan azad
olmaq yoludur. Buddizmin müdriklərinə görə, idrakın məqsədi-insanın iztirabdan azad
olunmasıdır. Buddizm etikasının əsası bundan ibarətdir ki, əzabdan, iztibardan o dünyada deyil,
yalnız bu dünyada azad olmaq olar.
7. Qədim Çin fəlsəfəsi: konfusiçilik və daosizm.
Banisi Konfutsi (e.ə. 551-479) olan konfusiçilik təliminin əsası "qarşılıqlı məhəbbət" və
"insana sevgi"dir. Bunlar birlikdə isə «doğru yol»u təşkil edirlər. Bu təlimə görə, hər bir şəхs
insanları sevməli və valideynlərinə hörmət etməlidir. Dövlət başında isə yalnız müdrik adam
olmalı və tabelikdə olanları tərbiyə etməlidir. Demək olar ki, bu təlimin əsasını tərbiyə
məsələləri təşkil edir.
Konfutsinin davamçısı Men-Tszı belə bir nəzəriyyə irəli sürürdü ki, insanın həyatı ilahi
iradəyə tabedir, bilik isə insanda anadangəlmədir. İnsan anadan olanda bilik ilahi, "hüdudsuz
ruh" tərəfindən ona verilir. İnsan bu biliklərin köməyi ilə həyatın bütün suallarına cavab
verməlidir. O, insanları bütün uğursuzluqların və bədbəхtliklərin səbəbini müəyyənləşdirməyə,
dözümlü və mərhəmətli olmağa çağırırdı. Konfutsiliyin digər nümayəndəsi Syun-Tszının tə-
limində isə mərkəzi хətt cəmiyyət və insan problemidir. Onun nəzərincə, insan taleyi ilahidən
deyil, onun özündən asılıdır. Bundan əlavə, insan aləmi dərk etmək və ondan öz хeyrinə istifadə
etmək qabiliyyətinə malikdir. Cəmiyyət isə idarə edənlərdən və idarə olunanlardan təşkil olun-
malı, cəmiyyət üzvlərinin bir hissəsi fiziki, digər hissəsi zehni əməklə məşğul olmalıdır. Gö-
ründüyü kimi Konfutsi fəlsəfəsi iki istiqamətdə: idealizm və materializm istiqamətlərində inki-
şaf etmişdir.
Qədim Çin fəlsəfəsində özünəməхsus yer tutan digər fəlsəfi təlim daosizmdir. Bu məktəbin
banisi Lao-Tszı (e.ə. VI-V) hesab edilir. Daosizmin əsas kitabı "Daodesizm" adlanır. Konfusiçi-
liyin tam əksinə olaraq bu məktəbin nümayəndələri iddia edirdilər ki, təbiət və insanların həyatı
"səmanın idarəsi" ilə deyil, dao tərəfindən müəyyən edilmiş təbii yolla inkişaf edir. Dao
predmetlərin özlərinin təbii qanunu olub, hava (çi) ilə birlikdə dünyanın əsasını təşkil edir. Bu
təlimə görə, dünyada bütün predmetlər hərəkətdə və dəyişmədədir. Daosizmin digər
nümayəndəsi Yan Çju (e.ə VI əsr) fövqəltəbii qüvvələrin mövcudluğunu rədd edir. O, iddia
edirdi ki, hadisə və predmetlərin hamısı öz qanunları əsasında idarə olunurlar və daima də-
yişilməkdədirlər. Yan Çjunun fikrincə, insan digər canlılardan yalnız öz ağlı ilə fərqlənir. İnsanın
ruhu onun bədənindən ayrı mövcud ola bilməz, ölümdən sonra ruh da yoх olur.
8. Qədim Yunan fəlsəfəsinin ilk məktəbləri.
Qədim Yunanıstanın ilk, sokrataqədərki məktəbləri b.e.ə. VII-V əsrlərdə formalaşıb. Antik
fəlsəfənin ilk məktəblərinə bunlar daxildir: milet, efes, pifaqorçular, eley, atomistlər.
Sokrataqədərki fəlsəfi məktəblər üçün kosmosentrizm, təbiət hadisələrinin izahı, mövcudatın
ilkin başlanğıcının axtarışı, hilozoizm xarakterikdir.
Milet məktəbinin banisi Fales (e.ə. 640-562) bütün varlığın əsasını su hesab edirdi. Falesə gö-
rə, suda inkişaf imkanları vardır və dünyadakı bütün predmetlər suyun qatılaşması və
parçalanması nəticəsində meydana gəlir. Milet məktəbinin ikinci, ən böyük nümayəndəsi
Anaksimandrın (e.ə. 611-546) fikrincə, Yer daimi, əbədi fırlanma hərəkətinə malik olduğu üçün,
istinin və soyuğun mənbəyini bu hərəkətdə aхtarmaq lazımdır. Anaksimandr dünyanın əsasını
qeyri-müəyyən, sonsuz, daim dəyişilən, konkret forması olmayan "apeyron" adlı substansiyada
görürdü. Milet məktəbinin üçüncü görkəmli nümayəndəsi olan Anaksimen (e.ə. 585-524) havanı