bütün varlığın başlanğıcı hesab etmişdir. Anaksimenin fikrincə, bütün predmetlər hava və onun
formalarından yaranır və son nəticədə yenə də ona çevrilir.
Dünyanın meydana gəlməsi, hərəkəti və inkişafı haqqında dialektik fikirlər söyləyən Efesli
Heraklitə (e.ə. 540-480) görə, bütün mövcudatın əbədi, maddi əsası oddur. Təbiət, kainat odun
əbədi hərəkətinin – alovlanmasının və sönməsinin məhsuludur. Heraklitə görə, əksliklərin mü-
barizəsi bütün mövcudatın, hərəkətin və inkişafın mənbəyidir. Ona görə, "hər şey mübarizə
vasitəsi ilə, zərurətdən baş verir" və "təbiət ədəbi dəyişmə prosesindədir, hər şey aхır, hər şey
dəyişilir, kainatda hərəkətsiz heç bir şey yoхdur". O, təbiətdəki inkişafı, dəyişməni hadisələrin öz
əksliyinə keçməsi kimi başa düşürdü. Heraklitə görə, dünya dərk ediləndir, onun dərk olunması
hiss üzvlərinin və təfəkkürün vasitəsilə həyata keçirilir. Bu fikirlərinə baхmayaraq, onun
dialektikası kortəbii, materializmi isə sadəlövh хarakter daşıyırdı.
E.ə. VI-V əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş Eley məktəbi Ksenofan, Parmenid və Zenonun adı ilə
bağlıdır. Eley məktəbinin nümayəndələri şüur problemi ilə məşğul olmuş, hissi idrakla ali
mənəvi idealist idrakı kəskin fərqləndirirdilər. Onlar monizm tərəfdarları idi, bütün mövcudatı
ideyaların maddi ifadəsi kimi nəzərdən keçirirdilər.
Atomistlər aləmin “ilk kərpiclərinin” atom olması mövqeyindən çıxış edirdilər. Atomizmin ən
görkəmli nümayəndəsi olan Demokrit atomları bölünməz, müxtəlif uzunluğa, formaya malik
olduğunu təsdiqləyirdi. Atomlar arasındakı məkan boşluq adlandırılır. Atomlar daimi
hərəkətdədirlər və onları hissi idrak vasitəsilə “görmək” olmaz.
9. Antik fəlsəfənin əsas inkişaf mərhələləri.
Antik fəlsəfə e.ə. VII-VI əsrlərdə meydana gəlmiş, eramızın V-VI əsrinədək davam etmişdir.
Yunan fəlsəfəsi yaranma, çiçəklənmə və tənəzzül dövrlərini keçmişdir. Birinci mərhələ
sokrataqədərki dövr adlanır və o, kosmosentrik xarakter daşıyır, hələ özündə mifologiyanın
əlamətlərini saxlayır. Birinci mərhələdə anlayışlarla reallıq, varlıq və təfəkkür arasındakı fərq
heç də həmişə dərk edilmədiyindən onlar eyniləşdirilirdilər. Bu öz əksini milet məktəbinin
nümayəndələrində, Heraklitdə tapmışdı. Məsələn, varlığın başlanğıcını təşkil edən su (Fales),
hava (Anaksimen), od (Heraklit) ilə hissi qavranılan müvafiq təbət hadisələri arasında həddi
müəyyənləşdirmək asan deyil. İlk dəfə olaraq, hissi qavranılanlarla anlayışların qarşılıqlı
münasibəti məsələsi qoyulur. Yeni, müxtəlif ümumilik dərəcəli anlayışların olduğu “düşüncə
aləmi” kəşf edilir. Zəkanın konstruktiv imkanları dərk olunmağa başlanılır. Bu öz əksini Sokrat,
Demokrit, Platon, Aristotelin fəlsəfi sistemlərində tapır.
Yunan fəlsəfi fikrinin ikinci – çiçəklənmə mərhələsi birincisindən ilk növbədə, fəlsəfənin
tədqiqat sahəsinin keyfiyyətcə genişlənməsilə, ikincisi, varlığı dərk etmək üçün kateqorial
vasitələrin inkişafı və zəmanəsini qabaqlayan düşüncələrin zənginliyi ilə, üçüncüsü, ümumfəlsəfi
təsəvvürlər çərçivəsində elmi bilik və məntiqin rüşeymlərinin meydana gəlməsi ilə fərqlənir.
Məsələn, Platon fəlsəfəni qeyri-mükəmməl maddi aləmlə mükəmməl ideyalar aləmi arasındakı
ziddiyyətləri həll edən intellektual-mənəvi fəaliyyət kimi göstərir. Bu ziddiyyət düşünən subyekt
üçün kənardan gəlmir, şəxsi problem kimi çıxış edir, onun həlli insanın təkmilləşməsinə,
kamilləşməsinə, mənəvi zənginləşməsinə gətirib çıxarır. Aristotel fəlsəfədə iki səviyyəni
fərqləndirir. Birinci fəlsəfə ümumiyyətlə varlıq problemi ilə məşğul olduğu halda, ikinci fəlsəfə,
yaxud fizika mövcudiyyətin varlığını, hərəkətə səbəb olanın varlığını araşdırır. Sokrat, Platon,
Aristotelin fəaliyyəti zamanı antik fəlsəfə özünün ən yüksək, klassik inkişafına çatır. Yunan
fəlsəfəsinin çiçəklənmə dövrü zəkanın konstruktiv imkanlarının tam reallaşması mərhələsidir.
Yunan fəlsəfəsinin üçüncü – ellin mərhələsi şərq mədəniyyətinin ünsürlərinin daxil
olması, fəlsəfi tədqiqatların tənəzzülü, Platon və Aristotelin böyük fəlsəfi məktəblərinin süqutu
ilə xarakterizə olunur. Məsələn, stoiklər və epikurçular fəlsəfə ilə praktik səviyyədə məşğul
olurlar. Bununla da, fəlsəfənin predmetinin anlaşılmasına münasibət dəyişir, onun maraq dairəsi
daralır, əvvəlki filosofların konstruktiv təfəkkürünə qarşı skeptisizm və kritisizm meydana gəlir,
eklektik fəlsəfi cərəyanlar yaranır.
10. Antik fəlsəfədə insan və cəmiyyət mövzusu.
İnsan və cəmiyyət problemi antik fəlsəfənin klassik dövründə meydana çıxmışdır. Belə ki,
Sokrat fəlsəfəsinin əsasını insan problemi təşkil edir. Onun mərkəzində isə insanın icmaya,
cəmiyyətə, qanuna və Allaha münasibəti əsas yer tutur. Sokratın fikrincə, fəlsəfə insanın dərk
edilməsinə, öyrənilməsinə və bilavasitə "insanın özü-özünü dərk etməsinə" yönəldilməlidir. Öz-
özünü dərketmə isə ilk növbədə, insanın öz daхili aləmini, dünyasını dərk etməsi deməkdir. Dərk
olunmuş həyat isə mənəvi sağlamlıq və ən qiymətli nemətdir. Sokratın insan haqqındakı fəlsəfi
düşüncələrində əsas məsələlərdən biri də хeyirхahlıq və onun mahiyyəti haqqındakı fikirlərdir.
Хeyirхahlıq çoх yüksək əхlaqi keyfiyyət olduğundan, хeyirхah insan səbrli, qeyrətli və ədalətli
olmalıdır. Əхlaqsız hərəkəti Sokrat həqiqəti bilməməyin məhsulu sayırdı: əgər insan nəyin yaхşı
olduğunu bilsə, heç vaхt pis hərəkət etməzdi. Sokrata qədərki fəlsəfənin predmeti təbiət olduğu
halda, Sokrat хarici aləmi dərkedilməz hesab edir. Onun fikrincə, insanın ruhu və onun əməlləri
dərkediləndir. Fəlsəfənin əsas məqsədi də insanı dərk etməkdən ibarətdir.
Platona görə insanlar qida, geyim, yaşayışa görə birgə yaşamağa – dövlətə möhtacdırlar.
Dövlət insanların anadangəlmə sosial tələbatlarının nəticəsidir. Dövlət ümumi qaydaya nəzarət
edir, insanları xarici düşmənlərdən qoruyur. Platonun "ideal dövlət" haqqında təliminə görə,
"ideal dövlət" 3 sosial qrupun birliyindən meydana gəlir: idarəedənlər - filosoflar; ölkəni
qoruyanlar, onun təhlükəsizliyini təmin edənlər - əsgərlər; istehsalçılar - əkinçilər və sənətkarlar.