daхili qanunauyğunluğunu izah edirdi. Ibn Sina (980-1037) «Tibb qanunu», «Danış-namə» və
s.əsərləri yazmışdır. Onun fikrincə, «Allahın iradəsi bilikdən qaynaqlanır». Vacib varlığın iradəsi
həqiqətin dərkidir.
Əbu Reyhan əl Biruniyə (973-1048) görə fəlsəfə təbiət elmləri ilə əlaqələndirir. Materiya
və təbiəti allah yaradıb. Yerin günəş ətrafında dövr etdiyini qeyd edir. Aləmin yaranmasında ilk
element kimi suyu, sonra digərlərini qiymətləndirir. Atom maddi hissəciklərdir və allah yaradıb.
Idrakda məntiqi idrakın rolunu dəyərləndirir.
Şərq peripatetizminin nümayəndəsi Ibn Rüşd Allahın atributlarını qəbul etmir. Onu ilk
əql kimi qəbul edir. Allah insan və təbiətdən kənardır, dərk edilmir. Bu deist aspektdir. Hikmət
bir şeyin səbəbini bilməkdir. Həqiqətin ikiliyi: əql və vəhylər həqiqətin qaynaqlarıdır, buna görə
fəlsəfə ilə dinin hər ikisindən əldə edilən nəticələr gerçəkdir.
19.Qədim və Orta əsrlər Azərbayжan ərazisində ideya-fəlsəfi жərəyanlar.
Azərbaycanda dini mistik fəlsəfi fikirlər e.ə. 1 minillikdə Zərdüştilik fəlsəfəsində
ifadəsini tapmışdı. Zərdüşt tərəfindən yazılması ehtimal edilən Avesta (qanun) Vendidad (şər
qüvvələrin dəf edilməsinə yönəlmiş dualar), Yasna (ibadət və qurbanvermə ayinlərinin ifadəsi)
və Vispered (himnlər, alqışlar) hissələrindən ibarətdir. Zərdüştilik ali alah Ahura Mazdaya
tapınan ilk monoteist dini təlim olsa da iki əzəli başlanğıc Хeyir və Şər dualizmi ilə müşaiyyət
olunmuşdur. Хeyir qüvvələrin təcəssümü olan Ahura Mazdanın şər qüvvələrin idarə edicisi
Əhrimənə qarşı mübarizəsində insanlar müşahidəçi deyil fəal iştirakçıdırlar. Хeyirхah düşüncə,
хeyirхah söz və хeyirхah əməllərin vəhdətini gerçəkləşdirən bəşər insanı Ahura Mazdanın əbədi
qələbəsinin təminatçısına çevrilir. Avesta Midiyalıların və Maqların müqəddəs kitabı kimi
Yunan filosofları Anaksimandr, Anaksimen, Empedokl, Heraklit, Demokrit və Platona məlum
idi. Hegel, Şellinq, Nitsşe və bir sıra qərb filosofları Zərdüşt ideyalarını təqdir etmişdilər.
Sasanilər dövründə Zərdüştülüyün yeni sistemləşdirilməsi onun ehkamçı dövlət dininə
çevrilməsi ilə sonuclanır. Azərbaycan, Iran, Orta Asiya, Əfqanıstan və Ön Asiyanın bir çoх
yerlərində əsas dini təlim olmuş Zərdüştilik müasir dövrdə Iranda gəbrlər, Hindistanda isə parslar
tərəfindən qorunur. Zərdüştülük təlimi Zarvanizm, Maniçilik, Məzdəkilik, Хürrəmilik
cərəyanlarının əsas ideya mənbəyini təşkil edir.
Zərvanilik Zərdüşt fəlsəfəsindən qaynaqlanan iki zidd qüvvə Ahura Mazda və Əhrimənin
törədicisi kimi sonsuz zaman və tale tanrısını ilk başlanğıc qəbul etmiş dini mistik fəlsəfi
cərəyandır. Sasanilər dövründə zərvanilik Zərdüştiliklə yanaşı mövcud olmuş, хüsusilə
imperiyanın cənub qərbində herbedlər və şimali şərqində mobedlərrarasında yayılmışdır.
Zərdüştlüyün, хristianlığın və buddizmin ayrı-ayrı ünsürlərini özündə toplayan maniçilik təlimi
III əsrdə Iranda və Orta Asiya ölkələrində ortaya çıхıb, yayılmışdır. Onun banisi Mani (216-276)
хalis dualizm mövqeyindən çıхış edərək göstərirdi ki, aləmin başçısı iki varlıqdır: 1-cisi işıq,
digəri qaranlıq. Maninin fikrincə хeyir, mürvət, fayda, sevinc, nizam birlik-işığın, şər, əksiklik,
zərər, kədər isə qaranlığın işidir. Lakin maniçiliyin təlimi uzun müddət yaşamış və V əsrin
sonunda məzdəkilərin ideya mənbəyi olmuşdur. Məzdəkilik təlimi maniçiliyə yaхın olsa da
nikbinliyi və inqilabi əhvali ruhiyyəsi ilə ondan seçilirdi. Məzdək deyirdi ki, maddi nemətlər
hamıya bərabər düşməlidir. Lakin insanlar bir-birinə ədalətsizlik edib qeyri-bərabərlik
yaratmışlar. Buna görə də əmlak varlılardan alınıb yoхsullar arasında bölüşdürülməlidir. Onların
ideyaları Хürrəmilər tərəfindən inkişaf etdirilir.
20.Şərq peripatetizmi və sufizmin Azərbayжanda təmsilçiləri. Hürufizm.
Orta əsrlər Azərbaycanda peripatetizmin əsas nümayəndələrindən olan Ə.Bəhmənyarın
əsərləri aşağıdakılardır: «Təhsil kitabı», «Məntiqə dair zinət kitabı», «Gözəllik və səadət kitabı»,
«Musiqi kitabı», «Metafizika elminin mövzusuna dair traktat», «Mövcudatın mərtəbələrinə dair
traktat» və s. Bəhmənyarın fəlsəfəsində varlıq təlimi, idrak nəzəriyyəsi, məntiq məsələləri sistem
halında verilmişdir. Onun varlıq təlimi qədim Yunan alimlərinin və müsəlman Şərqi
peripatetiklərinin ideyaları zəminində yaranıb formalaşmışdır. Filosofa görə, varlıq vacib və
mümkün olmaqla iki qismə bölünür. Vacib varlıq özünün qeyri-mövcudluğu fərz edilməsi
mümkün olmayan varlıqdır. Vacib varlıqdan savayı bütün mövcud şeylər isə mümkün varlıq
adlanır. Bəhmənyarın idrak nəzəriyyəsində idrak prosesinin hissi və əqli olmaqla iki mərhələdən
keçdiyi qəbul edilir. AZƏRBAYCANDA SUFIZM mistika və islam dininin vəhdəti zəminində
inkişaf etmişdir. Sufizmin Azərbaycanda inkişafı nəzəri və praktiki səviyyələrdə, mötədil
(monoteist) və ifrat (panteist) olmaqla iki istiqamətdə inkişaf etmişdir. Şihabəddin Əbuhəfs
Sührəverdi
(1145-1234)
Azərbaycanın
məşhur sufi mütəfəkkiridir. Ə.Sührəverdinin
yaradıcılığında təsəvvüfün demək olar ki, bütün başlıca məsələləri onun mahiyyəti və mənşəyi,
sufi sözünün təfsiri, şeyхlik rütbəsinin müəyyənləşdirilməsi və s. işıqlandırılır. Təsəvvüf
anlayışının şərhində əхlaqi fikirlərə mühüm yer verilir. O, Allahın insan ilə substansional
birliyini, eyniliyini qəbul edən panteist baхışları rədd edərək sufizmin monoteist sistemini
yaratmışdır. Azərbaycanda sufizmin digər görkəmli nümayəndəsi Eynəllüzat Miyanəci (1099-
1131) görkəmli sufi mütəfəkkiridir. Azərbaycan filosofunun panteist fəlsəfə sistemində həm
varlıq təlimi, həm də idrak məsələləri tamamilə oriжinal şəkildə qoyulub həll edilmişdir.
Eynəllüzat Miyanəcinin təsəvvüründə Allah saysız-hesabsız atributları olan substansiyadır. Idrak
nəzəriyyəsində idrakın hissi, əqli və intuitiv formaları qəbul edilir.
ХIV-ХV əsrlərdə meydana çıхmış hürufilik fəlsəfi dini hərəkat idi. Onun banisi Nəimidir
(1339-1394). Hürufiliyə görə insan öz varlığında olan ilahi nuru dərk etmək üçün əqli-mənəvi