Elmi redaktor:
Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü,
filologiya elmləri doktoru, professor
Nizami Cəfərov
Yusif Rüstəmov. Türk fikir tarixi haqqında mülahizələr.
Bakı: Çaşıoğlu, 2005.-140 səh.
Bu kitab müəllifin müxtəlif illərdə yazdığı və ayrı-ayrı ki
tab və jurnallarda çap olunan elmi işləri əsasında tərtib edilmişdir.
Kitaba XX əsr Türkiyə ictimai-siyasi və fəlsəfi fikir tarixi ilə
bağlı müxtəlif türk mütəfəkkirlərinin mülahizələri daxil edilmiş
dir. Burada orta əsr türk mütəfəkkirlərinin də dünyagörüşünə geniş yer
verilmişdir.
. . „
.
Kitab tələbələr, müəllimlər və türk fikir tarixi ilə maraqla
nan geniş oxucu dairəsi üçün faydalı ola bilər.
0301030000-074
R -----------------
0 8 2 -0 5
© «Çaşıoğlu» nəşriyyatı, 2005
İçindəkilər
Ön sö z........................................................................................4
I.XX əsrdə Türkiyədə sosial-siyasi fikir ....................................6
1. XIX əsrin axırı - XX əsrin əvvəllərində sosial-siyasi fikir cə
rəyanları haqqında.................................................................. 6
2. Ziya Gökalpın sosial-siyasi görüşləri.................................... 7
3. Kamal Atatürkün siyasi görüşləri........................................ 11
4.
Müasir Türkiyədə sosial-siyasi vəziyyət ...................... 15
II. XX əsrin 50-70-ci illərində Türkiyənin sosial-siyasi
fikrində ölkənin iqtisadi inkişaf problemləri ............................. 16
III. XX əsrin 50-70-ci illərində Türkiyənin sosial-siyasi
fikrində sinif, sinfi mübarizə və sosial inqilab problemləri....... 41
1. Sinfi mübarizə anlayışı .........................................................41
2. Sosial inqilab və milli azadlıq hərəkatı haqqında.............. 60
3. Cəmil Meriç Türkiyənin sosial-siyasi fikrində inqilab
(ihtilal) və devrim (islahat) haqqında...................................... 72
IV. Azərbaycan və türk mütəfəkkiri və ictimai xadimi
Əhməd bəy Ağaoğlunuıı fikir təkamülü.................................... 91
V. Mövlana Cəlaləddin Ruminin sufilik fəlsəfəsi.................. 103
VI. Yunus Emrənin sufizmi................................................... 122
VII. Böyük imperiyaların bir sıra xalqların taleyində rolu
(Osmanlı dövlətinin 800 illiyi münasibətilə)........................... 131
3
On söz
Təqdim olunan bu kitab müxtəlif illərdə yazılan elmi iş
lər əsasında tərtib edilmişdir. Kitaba daxil edilən yeddi fəslin
beşi indiyə qədər ayrı-ayrı kitab və jurnallarda çap olunub
dur. «XX əsrdə Türkiyədə sosial-siyasi fikir» adlanan birinci
fəsil qısa icmal xarakteri daşıyır və əsas fikir cərəyanlarından
bəhs edilir.Burada daha çox K.Atatürk və Ziya Gökalpın
görüşləri haqqında danışılır. «Azərbaycan və türk mütəfəkki
ri və ictimai xadimi Əhməd bəy Ağaoğlunun fikir təkamülü»
adlanan dördüncü fəsil də həmin mövzunun davamıdır. Kita
bın XX əsrin 50-70-ci illərində Türkiyənin sosial-siyasi fik
rində ölkənin iqtisadi inkişafı, sinif, sinfi mübarizə və ictimai
inqilab problemlərinə həsr olunan ikinci və üçüncü fəsilləri,
1972-1973-cü illərdə yazılan və mənim şəxsi arxivimdə saxla
nılan əlyazmaları əsasında tərtib edilmiş və bəzi düzəliş və
əlavələrlə ilk dəfə olaraq çap olunur. Yalnız üçüncü fəslin
üçüncü hissəsi 2004-cü ildə yazılmışdır.
Beləliklə, kitabın əhəmiyyətli hissəsini təşkil edən iki
fəsli sovet dövründə, qalan hissəsi isə XX əsrin sonu - XXI
əsrin əvvəllərində qələmə alınmışdır.
Əlyazması şəklində olan fəsilləri çapa hazırlayarkən
mən yazı üslubunu saxlamağa, türk müəlliflərinin fikirlərini
olduğu kimi, heç bir dəyişiklik və ixtisar etmədən verməyə
çalışmışam; düzəliş və cüzi ixtisarlar əsasən redaktə xarakte
ri daşıyır.
Türkiyənin xüsusən orta əsrlərdəki fəlsəfi və sosial-
siyasi fikir tarixində çox əhəmiyyətli yer tutduğuna və indiki
zamanda da bu mövzuya marağın artdığını nəzərə alaraq, bu
dövrün görkəmli mütəfəkkirləri - Mövlana Cəlaləddin Rumi
və Yunus Emrənin sufilik fəlsəfəsinə həsr edilən fəsilləri də
təqdim olunan kitaba daxil etməyi məqsədəuyğun saydım. Bu
fəsillər, 2002-ci ildə çap etdirdiyim «Mövlana Cəlaləddin
Ruminin sufilik fəlsəfəsi» kitabından götürülmüş materiallar
əsasında yazılmışdır.
Osmanlı dövlətinin 800 illiyinə həsr olunan «Böyük im
periyaların bəzi xalqların həyatında rolu» adlanan yeddinci
fəsil Azərbaycan Universitetində çıxan «İpək yolu» jurnalında
4
dərc edilmişdir. Burada mən, uzun illər elmi ictimaiyyəti ma
raqlandıran və olduqca ciddi hesab etdiyim bir sıra problemlə
rə qısa şəkildə olsa da cavab verməyə cəhd göstərmişəm. İm
kan olarsa, bu mövzuya bir də qayıtmaq fikrindəyəm.
Yuxanda göstərilən problemlər haqqında yazarkən
yüzlərlə türk mənbələrindən istifadə etmiş, bəzi hallarda
şüurlu şəkildə türk müəlliflərindən yazı üslübunu saxlamaqla
daha çox sitat gətirərək, oxucuda onların fikri haqqında geniş
təsəvvür yaratmağa çalışmışam. İkinci və üçüncü fəsillərin
yazılması, marksizm-leninizmin yeganə hakim ideologiya ol
duğu dövrə təsadüf etdiyi üçün onun müddəalarına tam əməl
etmək tələb olunurdu. Elə buna görə də bu fəsillərin əlyazma
sının çapı o zaman mümkün olmamışdı. Xeyli sonra, 1980-ei
ildə rus dilində çap olunmuş «İslam və müasir Türkiyənin
ictimai fikri» kitabında daha çox türk müəlliflərinin fikirləri
nə yer verdiyim və bu fikirlərin tənqidinə az yer ayırdığım
üçün Kommunist Partiyasının Moskvada mərkəzi orqanı olan
«Pravda» qəzeti mənim mövqeyimi ciddi tənqid etmişdi.
Ümid edirəm ki, təqdim edilən kitabda irəli sürülən pro
blemlər tədqiqatçılarda, xüsusən gənc elmi işçilərdə yeni fi
kirlər yaradacaq, Türkiyənin fikir tarixini öyrənməyə yar
dımçı olacaqdır.
5