Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
murları, fəhlələr kəndliləri və s. qoruyurlar. Bu himayə orta təbəqələrin qüvvətlənməsini təmin edir».130 Ülkən etiraf edir ki, «üstün siniflər» öz mövqelərini qo rumaq xatirinə başqa sinifləri «himayə» edir. Ülkən və onun Qərb həmkarları kapitalistlərin məcburiyyət qarşısında qa lıb müəyyən güzəştə getmələrini «üstün sinfin» «aşağı sinfi» himayə etməsi kimi qiymətləndirirdilər. Türk alimləri sinfi mübarizənin əsl səbəbini açmağa çalışır, bəzən öz fikirlərini mücərrəd şəkildə şərh edirdilər. Ülkən yazır: «Sinfi gərginlik ifrat istehsaldan çox alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsindən irəli gəldiyi üçün üstün si niflər zəif siniflərin alıcılıq qüdrətini artırmaq yolu ilə özlə rinə məcburi müştəri təmin edirlər». Bu da öz növbəsində orta təbəqələrin sayını artırır. «...Bəzi siniflər arasındakı həmrəylik və əlaqə də yeni ictimai düzənin (müasir kapita lizm quruluşunun - Y.R.) zəruri nəticəsidir».131 H.Z.Ülkən Qərb sosioloqları ilə həmrəy olaraq göstə rirdi ki, artıq Qərb ölkələri o dərəcədə inkişaf ediblər ki, bütün siniflər, ictimai təbəqələr arasında tam mənafe birliyi yaranıb, «ziddiyyət doğuran problemlər» getdikcə aradan qalxır. «Bu da onu göstərir ki, Qərb ağır bir şəkil dəyişdir məsi keçirir. Mövcud cəmiyyətləri təməlindən dəyişdirmək dən deyil, onları formaca dəyişmək və düzəltməkdən söhbət gedir».132 H.Z.Ülkən göründüyü kimi «şəkil dəyişməsindən» da nışır, lakin etiraf etmək istəmirdi ki, əhalinin həyat şəraitini əsaslı surətdə yaxşılaşdırmaq üçün bu kifayət deyil, bunun üçün cəmiyyətdə köklü ictimai-siyasi dəyişikliklər etmək la zımdır. Ülkən həm kapitalistləri, həm də sosialistləri tənqid edirdi. O, müasir Qərb cəmiyyətini kapitalizm adlandırmır, adətən «klassik kapitalizmdən» söhbət gedəndə bu termin dən istifadə edirdi. Deməli o, «köhnə kapitalizmi» və bütövlükdə sosializmi tənqid edirdi. Ülkən yazır: «İctimai gərginliyi son həddinə gətirmək istəyənlər bu gərginliyin bir ucuna kapitalı, o biri ucuna «əməyi» qoyurlar. Onlara görə 130 H.Z.Ülken. Tarihi Maddeciliğe reddiye, s. 133. 131 Yenə orada, s. 133. 132 Yenə orada, s.216. 54 bu iki qütb arasındakı ziddiyyət həlledilməz bir savaş halma gəlmişdir. Kapitalistlər bu gərginliyi sərmayə (kapital) lehi nə, sosialistlər əmək lehinə həll etmək istəyirlər. Onlar düşünmürlər ki, bu iki həddin arasında daima bir çox də rəcələr mövcud olmuş və olacaqdır; bunların qaldırılmasına imkan yoxdur. Çünki bu dərəcələr yalnız əmək bölgüsünün yaratdığı kiçik burjuaziya siniflərindən ibarət deyil. Bunlar hər şeydən əvvəl insanın özünə aid olan ləyaqət və qabiliyyət dərəcələridir. İş bölgüsü və orta siniflər bu ləyaqət dərəcələ rinin nəticəsidir».133 Beləliklə, Ülkən sinfi ziddiyyətləri insanların təbii qa biliyyətləri arasındakı fərq ilə əvəz edir. Deməli, birinin zə ngin, digərinin yoxsul olmasının ictimai quruluş ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. O, yazır: «Kapital ilə əmək arasındakı müvazinətin pozulmasından doğan ictimai və iqtisadi böh ranların qarşısını almaq üçün, hər şeydən əvvəl bu iki ucu bir-birinə bağlayan insan qabiliyyətlərinin təbii dərəcələrini yaxşı tədqiq etmək lazımdır. İnsanlar nə zəka, nə bədən qa biliyyəti, nə duyğu və iradə yetginliyi, nə yaratma gücləri, nə əxlaqi məziyyətləri baxımından eyni dərəcədə deyil».134 H.Z.Ülkənin yuxarıda dediklərini belə ümumiləşdir mək olar: müasir kapitalizm cəmiyyətində sinfi mübarizə yox, fərdlər arasında təbii-bioloji fərqlər var. Yuxarıda yazılanlardan aydın olur ki, Qərbdə olduğu kimi Türkiyədə də müəlliflərin bir qismi Marksı açıq tənqid etməkdən çəkinir, onun nəzəriyyəsinin indiki dövr üçün ar tıq köhnəldiyini iddia edərək əslində marksizm təliminə qar şı çıxırdılar. Onlar deyirdilər ki, Marks kapitalizmin məhv olacağını əvvəlcədən xəbər verməklə, əslində burjuaziyaya kömək etmiş və kapitalizm cəmiyyətini xilas etmişdir. Qalip Kardam «Akis» jurnalında yazırdı ki, Marks tamamilə haq lı olaraq xəbərdarlıq edirdi ki, sənaye inqilabı nəticəsində yaranmış mövcud ictimai şərait dəyişdirilməsə əmək ilə ka pital arasındakı barışmaz ziddiyyətlər proletar inqilabını doğuracaq və fəhlə sinfi kapitalizm quruluşunu məhv edib öz dövlətini yaradacaqdır. Qərbin qabaqcıl adamları və 133 Yenə orada, s.216. 134 Yenə orada, s.216-217. 55
Marksm həmkarları onun təlimini diqqətlə təhlil edərək belə bir nəticəyə gəldilər ki, Marks doğru deyir, əgər təcili təd birlər görülməsə kapitalizm məhv olacaq. Alimlər və işgüzar dairələr başa düşürdülər ki, əgər Marksın irəlicədən gördüyü hadisə baş versə onların özü üçün, zəhmətkeşlər üçün və ümumiyyətlə bütün cəmiyyət üçün fəlakət baş verə bilər. Odur ki, onlar fəhlələr üçün daha yüksək həyat səviyyəsi ya ratdılar, onların hüquqlarım genişləndirdilər. Bu təsirli təd birlərin nəticəsində Marksın daha çox gözlədiyi yerlərdə əmək ilə kapital arasında ziddiyyət azaldı.135 Qalip Kardam təklif edir ki, Türkiyə qabaqcıl kapitalist ölkələrinin təcrü bəsindən istifadə etməli və onların yolu ilə getməlidir. Beləliklə, «Türk ensiklopediya»sında göstərildiyi kimi, burjuaziya ilk inqilabçı sinif olmuş, lakin öz məqsədinə nail olandan sonra - hakimiyyəti ələ keçirəndən sonra kapita lizmin əsas qoruyucusu olmuş və mühafizəkar bir qüvvəyə çevrilmişdir. Odur ki, sosialistlər ilk gündən burjuaziyanı istismarçı hakim sinif hesab etmiş və fəhlələri ona qarşı qoymuşlar. Sonra «Ensiklopediya»nm müəllifləri burjuaziy anın müdafiəsinə qalxaraq göstərirdilər ki, artıq burjuaziya əvvəlki sinif deyil. «Burjuaziya bu gün artıq kapitalizmin yeganə təməli olmaqdan çıxdığına baxmayaraq, sosialist və kommunist demaqogiyası onu proletariatın düşməni, kapi talist sinif olaraq xarakterizə edir». Müəlliflər təəssüflə bil dirirdilər ki, burjuaziyanın «ən parlaq çağı olaraq XIX yüzil göstərilə bilər». Onların fikrincə burjuaziyanın bundan so nra «necə bir şəkil alacağı» «nə kimi dəyişmələrdən keçəcəy ini» qəti olaraq söyləmək olmaz.136 Ancaq burjua ideoloqla rı qəti olaraq söyləyirdilər ki, burjuaziya istismarçı sinif deyil, əmək ilə kapital arasında mübarizə getmir. Lakin elmi sosializm adlanan marksist nəzəriyyəni mənimsəməmiş türk müəllifləri belə hesab edirdilər ki, «Türkiyədəki mürtəce dairələr, hakim siniflər öz güclərini müstəmləkəçi imperialistlərdən alırlar. Müstəqil inkişafdan məhrumdurlar». Milli azadlıq hərəkatından sonra (1919- 1922) Türkiyə kiçik burjuaziya sinfinin daha qabaqcıl hissə- 135 Q .Kardam . İki örnek. Bax: «Akis», 1967, s.16. 136 Türk ansiklopedisi. C.VIII, A nkara, 1956, s.439. 56 sinin rəhbərliyilə «qismən iqtisadi və siyasi istiqlaliyyət əldə edə bilmişdir». Mustafa Kamalın şəxsində kiçik burjuaziya özünün ən böyük liderini tapmışdır. Lakin Atatürkün ölümündən sonra kamalist kiçik burjuaziya getdikcə passiv ləşmiş, xalq kütlələrilə əlaqəsini itirmiş, varlanmış və xarici kapital ilə sıx əlaqə yaradaraq komprador burjuaziyaya çev rilmişdir. İndi xarici kapital, xüsusən Amerika kapitalı yerli komprador burjuaziyanın əli ilə türk əməkçilərini və ölkənin təbii sərvətlərini istismar edir.137 Türkiyənin sol qüvvələri imperializmə qarşı mübarizə apararkən ölkənin müstəqil inkişaf etməsi üçün ən böyük əngəl xarici kapital ilə əməkdaşlıq edən iri burjuaziya və iri torpaq sahiblərini hesab edirdilər. Yurdakul Fincançı «Kim» jurnalında yazırdı ki, imperialist qüvvələr Türkiyə kimi az inkişaf etmiş ölkələrdə sosializmə və demokratiyaya qarşı olan qüvvələri müdafiə edir, onları hakimiyyətə gətirir və özləri üçün satış bazarı əldə edirlər. Beləliklə, bu ölkələr həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən imperializmdən asılı vəziyyətə düşürlər. «Bu halda, geri qalmış bir ölkəni inkişaf etdirmək üçün ...imperialist güclərin təsirini qırmaq tək çı xış yoludur».138 Türkiyənin sol qüvvələri hesab edirdilər ki, milli bur juaziya artıq öz rolunu oynamış və mürtəce qüvvəyə çevril mişdir. Artıq xarici kapital Türkiyəyə yerli kapital ilə əmək daşlıq yolu ilə daxil olur. «Belə bir şəraitdə milli burjuaziy anı imperializmə qarşı mübarizəyə qaldırmaq asan iş deyil. İmperializm və xarici kapitala qarşı aparılan mübarizədə sosialist hərəkatının qarşısını kəsən ilk əngəl milli burjua ziyadır». Odur ki, imperializmə qarşı mübarizədə sosialistlər bir müttəfiq sifətilə milli burjuaziyaya ümid bəsləyə bilməz lər. Bəzi türk müəllifləri göstərirdilər ki, imperialist ölkələrlə yeni iqtisadi əlaqələr yaradıldıqdan və xarici kapitalın Türkiyədə mövqeyi zəiflədikdən sonra milli burjuaziya anti imperialist mübarizədə iştirak etməsə də onun heç olmasa 137 S.özkol. Geri bırakılmış Türkiye. İstanbul, 1969, s.69-70. 138 Y.Fincançı. Solçular özgurlüğü korumak zorundadır. Bax: «Kim», 31 ağustos - 7 eylül 1966, s.5. 57
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|