Yunus inandırmağa çalışırdı ki, maddi dünya, ətrafın
dakılar haqqında nə qədər çox bilsən özünü bilikli sanma.
Bilikli olmağın başqa şərtləri var:
Elm elmi bilməkdir
Sən özünü bilməzsən
Elm oxumadan murad
Çün oxuyub bilməzsən
Oxudum bildim demə
Əgər Haqqı bilməzsən234
Elmə nail olmaq üçün mütləq mürşidin yanma getmək
lazımdır. Yalnız o səni Haqq yoluna çıxarar. «Bir kamil
mürşidə varmasan olmaz».
«Elm özünü bilməkdir» deyən Yunus Emrəyə görə
özünü bilmə elmi, öz yoxluğunu bilmə və ya öz zahiri var
lığının həqiqətdə Allah varlığı (yəni Haqq vücudu) içində
olduğunu, fəqət maddi mahiyyətdəki bütün Haqq vücudunu
xəlq edən qüvvənin şəxsən insana əmanət edilmiş olduğunu
bilməkdir».235
Yunus dönə-dönə nəfsə uymamağa, dünya nemətlərinə
həris olmamağa, Haqq yoluna gəlməyə dəvət edirdi:
Aciz qaldım zalım nəfsin əlindən
Şol dünyanın ləzzətinə doyamaz
Əyninə almışdır qəflət köynəyin
Ömrün gəlib keçdiyini biləməz
İlahi qəflətdən uyar gözümü
Dərgahında qara etmə üzümü
Yunus eydur gəlin tutun sözünü
Dünya sevən axirəti bulamaz236
234 Yenə orada, s. 315.
235 A. Gölpinarlı. Yunus Emre. İstanbul, 1971, s. 145.
236 Yunus Emre Divanı, s. 353.
130
Nəfs insanı həmişə pis işə sürükləyir, onu acgöz edir,
nə qədər versən də doymur:
Bu nəfs oğlanları doqquz kişidir
Nifaq və küfr onların işidir
Ulu oğlu tamah iyi iş etməz
Cahan mülkü onun olursa yetməz237
Yunus Emrənin yaradıcılığı təsəvvüf ədəbiyyatının ən
gözəl nümunələrindəndir. Onun təmiz türk dilində yazdığı
şerlər ümumiyyətlə türk poeziyasının inkişafına böyük təsir
göstərmişdir.
Yunus Emrə türk dilində Mövlana Cəlaləddin Rumini
yaşatmışdır.O, həqiqətən də türkcə Mövlanadır. «C.Rumi
bəzən türk sözlərindən istifadə edirdi. Onun oğlu Sultan Və-
ləd isə Divanında türk dilinin kamil bilicisi kimi özünü gö
stərir. Lakin ilk dəfə öz ana dilini mistik fikrin ifadə vasitə
sinə çevirən Mərkəzi Anadoluda yaşayan Yunus Emrə ol
muşdu».238
VII. Böyük imperiyaların bir sıra
xalqların taleyində rolu239
Tarixdə mövcud olmuş imperiyaların istisnasız olaraq
hamısı zorakılıqla - silah gücünə qonşu, bəzən daha uzaq
ölkələrin işğal edilməsi hesabına yaradılmışdır. Çünki, heç
bir xalq öz sərbəst, müstəqil həyat tərzindən imtina edərək,
könüllü olaraq başqasının əsarəti altına düşmək istəmir. Be
lə hallar da olmuşdur ki, daha qəddar qonşu qəbilədən, tay
fadan, xalqdan canını qurtarmaq üçün bəzi xalqlar nisbətən
mülayim təbiətli və ədalətli hesab etdiyi başqa qonşu xalqın
himayəsinə keçməyə məcbur olmuşdur, yarı asılılığı tam
asılılıqdan üstün tutmuşdur. Belə vəziyyət də çox hallarda
həmin xalqı ağır işgəncələrdən xilas etmirdi. Çünki düşmən
237 Yenə orada, s.51.
238 А.Шиммель. Мир Исламского мистицизма. M., 2000, с.255.
239 İlk dəfə «İpək yolu» jurnalında (2000, №2) çap olunub. Osmanlı döv
lətinin 800 illiyinə həsr olunub.
131
çilik edən qonşular hökmranlıq etmək üçün öz aralarında
çəkişir-didişir, nəticədə ən çox ziyan çəkən yenə də əsarətdə
qalan xalq olurdu.
Tarixdə elə hallar da olmuşdur ki, qəbilə-tayfalar,
xalqlar sayca daha çox, daha qüvvətli xalqın istilasına mə
ruz qaldıqdan sonra, tədricən həmin hökmran xalq ilə qay
nayıb qarışmış, assimilyasiya olmuşdur. Bu yolla hökmran
lıq-asılılıq problemi aradan götürülmüş və həmin xalqların
taleləri birləşmişdir. Çox hallarda bu proses zorakılıq olma
dan öz təbii axarı ilə getmişdir. Zorakı assimilyasiya halları
da az olmamışdır.
B.e.ə. başlayaraq, orta əsrlərin axırlarına qədər yara
nan imperiyaların əksəriyyəti , nə qədər paradoksal görünsə
də, sayca o qədər də çox olmayan mədəni, sosial-siyasi, iqti
sadi səviyyəsi işğal etdikləri ölkə xalqlarının səviyyəsindən
heç də fərqlənməyən, bəzi hallarda hətta aşağı olan xalqlar
tərəfindən qurulmuşdur. Məsələn, qədim türklərin, make
doniyalıların, monqolların, osmanlıların və başqalarının
qurduqları imperiyalar başlanğıcda məhz belə olmuşlar.
Bunun səbəbi haqqında alimlər bir sıra fikirlər irəli sürmüş,
müxtəlif amillərin rolu haqqında yazmışlar. Bəziləri bu işdə
mənəvi amillərə, bəziləri isə maddi həyat şəraiti ilə bağlı sə
bəblərə üstünlük vermişlər. Başqaları isə bunu təsadüflərlə
və yaxud tale ilə izah etməyə çalışmışlar. Nəhayət, bəzi
xalqların böyük müvəffəqiyyət qazanmasını, başqalarının
isə fəlakətə düçar olmasını Allahın əvvəldən müəyyənləşdir
diyi yol olduğunu göstərənlər də çoxdur.
Yuxarıda göstərilən amilləri qruplaşdırmaq, onları
əsasən iki hissəyə bölmək olar: mənəvi və maddi amillər. Bi
zə elə gəlir ki, bəzi xalqların qüdrətli imperiya yaratmaları
nın, başqalarının isə müqavimət göstərə bilməyib əsarət al
tına düşmələrinin
səbəbini maddi təminat (silah, ərzaq,
nəqliyyat vasitələri və s.), əlverişli coğrafi şərait ilə yanaşı,
bəlkə də daha çox mənəvi amillərdə axtarmaq lazımdır.
Mənəvi-psixoloji cəhətdən daha sıx birləşən xalqlar, belə
birliyi olmayan, mənəvi-əxlaqi deqredasiyaya uğramış xalq
ları asanlıqla məğlub edib özünə tabe edə bilmişlər.
Beləliklə, imperiya yaratmaq iddiasında olan və işğal
çılıq müharibəsinə başlayan xalqın mənəvi-psixoloji vəziyyə
132
ti yüksək olmalı, bu zəmində əsasən bir olmalı, döyüşə hazır
olmalı, cəsarətli olmalı, məğlubiyyətdən və ölümdən qor
xmamalı, intizamlı və s. olmalıdır. Belə xalqların içində
obyektiv olaraq istedadlı liderlər daha tez meydana çıxır,
əhalini səfərbər edir və öz arxasınca apara bilir.
Böyük əraziləri işğal edəndən sonra onu itaətdə saxla
maq , yeni və mükəmməl idarəetmə sistemi yaratmaq daha
çətin vəzifədir. Əgər imperiya quran xalqın öz içərisində sa
vadlı, bilikli və xalqına, elinə sıx bağlı olan adamlar olmasa,
dövlət idarələrini tənzimləyən qabiliyyətli məmurlar da ol
mur. Belə halda, başqa ölkələrdən və yaxud əsarət altına
alınmış xalqlardan alimlər, sərkərdələr, məmurlar dəvət edi
lir. Bəzən imperiyanın taleyi həmin adamlardan asılı olur və
bu da çox hallarda mənfi nəticələrə gətirib çıxarırdı. Tarixi
faktlar göstərir ki, imperiyaya rəhbərlik edən adamlar ha
kim xalqın nümayəndələrindən olanda belə dövlətin ömrü
daha uzun olmuşdur. Bu o demək deyil ki, yerli rəhbərlər
arasında xəyanət edən olmayıb və yaxud başqa etnoslardan
olan məmurların hamısı xəyanətkar olublar. Əsla! Söhbət
ümumi meyldən gedir. İmperiyanı yaradan hakim etnosun
nümayəndələri arasında əsarətdə olanlara nisbətən imperiy
anı qoruyub saxlanmasında həqiqətən maraqlı olanların
sayı təbii ki, çox olur.
Bir cəhəti də xüsusi qeyd etmək istəyirik. İmperiyanın
qorunması və möhkəmlənməsi üçün dövlətə rəhbərlik edən
monarxm (imperatorun, padşahın, sultanın, kralın və b.)
rolu müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Əgər imperiya quran
xalqın rəhbərləri bacarıqsız, təkəbbürlü, var-dövlət topla
mağa həris, dar düşüncəli olsa, əhalini təşkil edə bilmir, yal
nız zora əsaslanır, nəticədə imperiyanın dağılmasını sürət
ləndirir. Bu barədə böyük ərəb alimi İbn Xaldun, Azər
baycanın böyük mütəfəkkirləri Siracəddin Urməvi, Nəsirəd-
din Tusi və b. çox yazmışlar.
Göstərmək lazımdır ki, böyük imperiya yaradan qabi
liyyətli xalq həm də böyük dövlət xadimləri və sərkərdələr
də yetişdirmişdir. Məsələn, Makedoniyalı İsgəndər, Atilla,
Çingiz xan, Mehmet Fateh, Napoleon və b.
Bəzi xalqlarda Milli dövlət və imperiya yaratmaq pro
sesləri paralel baş vermişdir. Bu qəbildən olan iqtisadi və
133
mədəni cəhətdən çox da inkişaf etməmiş, nisbətən azsaylı
xalqların yaratdığı imperiyalardan fərqli olaraq, hələ qədim
dövrdə və orta əsrlərdə əvvəlcə özünün qüvvətli dövlətini ya
radıb, sonra imperiya quran xalqlar da olmuşdur. Məsələn,
qədim romalıların, osmanlıların, müəyyən mənada Əmir
Teymurun və başqalarının qurduğu imperiyalar bu sıradan
dır. Ruslar da əvvəlcə Moskva ətrafında mərkəzləşmiş döv
lət qurduqdan sonra işğalçılığa başlamış, Volqa boyu və Si
bir xanlıqlarını xüsusi qəddarlıqla tutmuş, sonralar Uzaq
Şərqə çatmışlar, nəhayət, Qafqazı və Türküstanı istila etmiş
lər. Göstərmək lazımdır ki, rus dövləti yarandığı dövrdən
başlayaraq qonşu xalqlara qarşı təcavüzkar siyasət
yürütmüşdür. Hətta indiki dövrdə də özünü demokratik döv
lət elan etmiş Rusiya Federasiyasında imperiya təfəkkürü ilə
fikirləşən və bunu gizlətməyən siyasi xadimlər az deyil.
Yeni dövrdə böyük imperiyaları iqtisadi, sosial-siyasi
və mədəni cəhətdən daha çox inkişaf etmiş dövlətlər yarat
mışlar. Məsələn, Böyük Britaniya XVIII-XX əsrlərdə
dünyanın ən qüdrətli imperiyası olmuşdur, Asiya, Afrika,
Avstraliya və Amerikada çoxlu müstəmləkəsi var idi. Fran
sa, İspaniya, Hollandiya, Portuqaliya kimi Avropa ölkələri
də geniş müstəmləkə sistemi yaratmışdılar. Bu ölkələrin ha
mısının hələ imperiya yaradana qədər zəngin dövlətçilik
ənənələri olmuşdur.
Göstərdiyimiz kimi, imperiya yaradan xalqların bütün
sahələrdə səviyyəsi itaətdə saxladığı xalqlardan bəzi hallar
da aşağı, bəzi hallarda isə yüksək olmuşdur. İtaətdə saxlanı
lan xalqlara da münasibət bütün imperiyalarda eyni olma
mışdır. Onların bəzilərində (ruslarda, monqollarda, ispan
larda və b.) əsarətdə saxlanılan xalqların müqaviməti qəd
darcasına məhv edilir, bəzilərində isə (Osmanlı, Böyük Bri
taniya imperiyalarında və b.) yerli əhaliyə nisbətən mülayim
münasibət bəslənilir, asılı olan əyalətlərdə özünüidarə siste
mi yaradılır, həmin xalqların dini, dili və ümumiyyətlə Milli
mədəniyyəti ilə dözümlü rəftar edilirdi, zorakı assimilyasiya
siyasəti yürüdülmürdü.
Tarixdə ən uzunömürlü imperiya olan Osmanlı səltənə
ti öz unikallığı ilə başqa imperiyalardan fərqlənir. Ərəb öl
kələrinin çoxu, Balkanlar və Dunay ətrafı ölkələr bu impe
134
riyaya daxil idi. Bu xalqların heç biri bəzi Qərb alimlərinin
yazdığına rəğmən türkləşdirmə və islamlaşdırma siyasətinə
məruz qalmamışlar, öz milli mədəniyyətlərini sərbəst inkişaf
etdirmişlər. İmperiyanın Avropa hissəsində yaşayan xristian
xalqları heç bir məhdudiyyətə rast gəlmədən öz dini ayinlə
rini sərbəst icra edirdilər, öz milli dillərində məktəblər açır,
kitablar buraxır, zorakı üsullarla türk dilini öyrənməyə
məcbur edilmirdilər. Yalnız yerli hakimiyyət orqanlarında
işləyənlər və ziyalıların bir hissəsi türk dilini bilirdilər. On
lar hərbi mükəlləfiyyətdən azad idilər, orduda qulluq yalnız
könüllü ola bilərdi.
Osmanlı imperiyasının Avropa əyalətlərində yaşayan
bir sıra xalqların islam dinini qəbul etməsi könüllü baş ver
mişdir. Hələ türk əsgərlərinin Balkana - Albaniya, Kosovo,
Bosniyaya gəlişindən əvvəl sırf Türk təriqətləri olan yəsəvi-
lik və nəqşibəndiliyin baba-dərvişləri bu yerlərdə islam di
nini yayırdılar. Buradakı əhalinin bir hissəsi heç bir təzyiq
olmadan, tamamilə könüllü olaraq islam dinini qəbul etmiş
lər.
Göründüyü kimi, Osmanlı imperiyasının türk olmayan
əhalisinin zorla türkləşdirilməsi, xristianların isə zorla is-
lamlaşdırılması fikri qərəzlidir.Yalnız bir misal göstərməklə
kifayətlənirik. O dövrlərdə sayı yüzmini aşmayan kiprli yu
nanları Türkiyənin lap yaxınlığında yerləşən adadan Yuna
nıstana köçürmək və yaxud onları zorla türkləşdirmək, is-
lamlaşdırmaq qüdrətli Osmanlı dövləti üçün çox asan iş
olardı. İndiki dövrdə isə Kipr məsələsi Türkiyə Respublikası
üçün böyük bir problemə çevrilib. Bəs nə üçün o dövrdə
Osmanlı sultanları bu məsələni həll etmədilər? Çünki bu,
türk imperiya siyasətinə uyğun deyildi.
Rusiya imperiyasında isə türkdilli müsəlman xalqlarına
münasibət pis olmuşdur. Çox ciddi və intensiv şəkildə rus-
laşdırma və xristianlaşdırma siyasəti aparılırdı. Məsələn,
tatarların bir hissəsi, çuvaşlar, yakutlar, bir çox Sibir və Şi
mal xalqları kütləvi şəkildə xristianlaşdırıldı. Hətta pravo
slav xristian dininə mənsub olmayan adamların bir sıra
mühüm dövlət vəzifələrinə təyin edilməsi yasaq idi. Başqa
sahələrdə də diskriminasiya vardır.
135
İmperiyanın əsasını qoyan və sülalənin ilk hökmdarı
nın şəxsiyyətindən çox şey asılı olurdu. İlk imperatorun
apardığı daxili siyasət, dövlətin təməlinin qoyulması, iqtisa
di-maliyyə siyasəti, beynəlxalq əlaqələr, elm və mədəniyyətə
münasibət və s. amillər yaradılan imperiyanın möhkəmliyini
təmin edirdi. Məsələn, adlarını yuxarıda göstərdiyimiz Ma
kedoniyalı İsgəndər, hun hökmdarı Atilla, Çingiz xan,
Mehmet Fateh, Əmir Teymur və bir çox başqa hökmdarla
rın şəxsiyyəti həmin imperiyaların möhkəmlənməsinin ilkin
şərti olmuşdur.
İmperiya yaradan bəzi hökmdarlar qazandıqları qələ
bəyə aludə olur, yalnız gücə əsaslanır, müqaviməti qəddar
lıqla yatırır. Belə imperiyaların ömrü adətən çox qısa olur,
ilk hökmdar həm də axırıncı olur. Məsələn, Makedoniyalı
İsgəndərin, Napoleon Bonapartın yaratdığı imperiyalar on
lardan sonra dərhal dağılmışdır.
Tarixi təcrübə göstərir ki, bütün imperiyalar gec-tez
dağılmağa məhkumdur. Çünki xalqlar başqalarının hök
mranlığı altında əbədi yaşamaq istəmir, müstəqilliyə, azad
lığa can atır, çox hallarda buna nail olurlar. Unutmaq lazım
deyil ki, nisbətən böyük dövlətin ərazisində kiçik anklavda
yaşayan azsaylı xalqların müstəqil dövlət qurmaq üçün baş
ladıqları separat hərəkat bir qayda olaraq uğursuz nəticələ
nir.
Onu da göstərmək lazımdır ki, istiqlaliyyət qazanan
xalqların aqibəti həmişə eyni olmur. Məsələn, Osmanlı im
periyasının dağılmasından sonra müstəqillik qazanan xalq
lar nisbətən asanlıqla öz dövlətlərini qura bildilər (Yunanı
stan, Bolqarıstan, Rumıniya, Serbiya, Ərəb ölkələrinin bəzi
ləri və b.). Çünki həmin xalqlar 600 il türk hökmranlığı al
tında yaşasalar da, öz Milli mənliklərini - dilini, mədəniyyə
tini, dinini, adət-ənənələrini saxlaya bilmişdilər. Həmin öl
kələrdə müəyyən qədər dövlətçilik vərdişləri də vardır. Belə
ki, imperiya dövründə bu xalqların qabiliyyətli və savadlı
adamları yerli özünüidarə işinə cəlb edilirdilər, əyalətin sosi
al-siyasi və iqtisadi həyatında iştirak edirdilər. Tarixçilər
faktlarla göstərirlər ki, Osmanlı imperiyasında ticarət və
maliyyə işləri əsasən yunanların və ermənilərin əlində idi.
136
Dünyanın ən böyük müstəmləkəçi dövləti olan Böyük
Britaniya imperiyasının dağılması tədricən baş verdi, keçmiş
müstəmləkə ölkələri özlərinin dövlətlərini yaratdılar (ABŞ,
Avstraliya, Yeni Zelandiya, Hindistan, Pakistan, Cənubi
Afrika və b.). Keçmiş Britaniya müstəmləkələri arasında in
di də sıx iqtisadi, mədəni, siyasi və başqa əlaqələr mövcud
dur. Bu birlik könüllülük prinsipi əsasında yaradılıb.
Fransa, İspaniya, Portuqaliya, Hollandiya müstəmlə
kələrində
isə azadlıq çox çətinliklə, qanlı milli-azadlıq
müharibəsi nəticəsində əldə edilmişdir. Latın Amerikası öl
kələrinin İspaniya və Portuqaliyaya, Əlcəzairin Fransaya
qarşı apardığı qanlı müharibəni göstərmək kifayətdir.
Zorakılıq, dəhşətli müharibələr, zülm əsasında yaradı
lan Rusiya imperiyasının dağılmasının özünəməxsus xüsu
siyyətləri var. 300 il yaşayan bu imperiya dağılandan sonra
kommunistlər onu Sovet İttifaqı adı altında yenidən bərpa
edə bildilər. Sovet İmperiyası da 70 ildən sonra parçalandı
və onun yerində 15 müstəqil dövlət yarandı.
Ədalət xatirinə demək lazımdır ki, sovet milli respub
likaları 70 ildə iqtisadi və mədəni cəhətdən xeyli irəliləyə
bildilər. Lakin totalitar kommunist rejimi inkişafı buxov-
layırdı. Sosializmin sovet modeli iflasa uğradı. Yeni müstə
qil dövlətlər çox çətin şəraitdə keçid dövrünü yaşayır və öz
müstəqilliklərini qoruyub möhkəmləndirməyə çalışırlar.
137
Y u s i f İm a n oğlu Rüstəmov
Türk fikir tarixi haqqında mülahizələr
N əşriy y a tın direıctoru
M ətbəənin direıctoru
TexnİK İ
redaıctoıu
K om püter dizaynı
Eldar Ə liyev
Səhraf M ustafayev
Fərid K ərim ov
Fərid Ə liyev
Y ığılm ağa verilib 0 1 .0 3 .2 0 0 5 . Çapa im zalanıb
0 2 .0 4 .2 0 0 5 .
Sifariş № 299. Sayı 500 nüsxə. Form atı 6 0x90 1 /1 6 .
F .ç .v . 9 ,5 . Ş .ç .v .9 ,5 . Qiyməti m üqavilə ilə.
"Çaşıoğlu" m ətbəəsi
Banı ş ., M.Müşfiq
k ü ç
. ,
2a.
Telefon: 447-49-71
Dostları ilə paylaş: |