Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. Müasir Türkiyədə sosial-siyasi vəziyyət
- И. XX əsrin 50-70-ci illərində Türkiyənin sosial-siyasi fikrində ölkənin iqtisadi inkişafı problemləri22
sahələrində həyata keçirilən dəyişikliklər, iqtisadiyyatın in kişafı üçün görülən ciddi tədbirlər, xüsusi milli kapitalın həddindən artıq zəif olduğu bir şəraitdə dövlətin iqtisadi sa hədə aparıcı rolu (etatizm) və s. islahatların Türkiyənin so sial-siyasi, iqtisadi və mədəni inkişafında müstəsna əhə miyyəti olmuşdur. Atatürkün dövlət anlayışı fərdiyyətçilik, azadlıq, bəra bərlik, demokratiya anlayışlarına bağlıdır. О, XVIII əsrin ikinci yarısındakı fransız maarifçilərinin dövlət və hüquq haqqındakı fikirlərini əsasən qəbul etmiş və bu fikirləri müasir türk gerçəkliyinə uyğunlaşdırmışdır. Atatürk göstərirdi ki, türk dövlət anlayışının sosial əsası fərdə dayanmalıdır, çünki fərd dövlətin, cəmiyyətin həm qaynağı, həm də məqsədidir. O, bu mövzuda təbii hüquq təlimini mənimsəmişdir. Atatürkə görə mədəni və demokratik bir toplumda fərdin azadlığı mütləq və sonsuz ola bilməz. Fərdin azadlığı - digər fərdlərin azadlığı, ümumi milli mənafe, dövlətin varlığının qorunması prinsipləri ilə məhdudlaşır. Atatürk göstərirdi ki, azadlıq ideyası demokratiyaya əsaslanan respublikada gerçəkləşə bilər. Bu respublika laik (dünyəvi) bir dövlətdir, yəni burada insanları bir-birinə bağlayan din deyil, milli mənsubiyyətdir. Din dövlətdən ay rılır, sosial-siyasi, hüquqi, iqtisadi, mədəni, elmi sahələrin işinə qarışmır. Bu dövlətdə siyasi güc millətdir. Dövlət milli gücə arxalanaraq bütün xalqın mənafeyini ifadə etməlidir. Atatürk korporativ təmsil sistemini rədd edirdi, çünki bu sistem demokratiyaya ziddir. Bütün vətəndaşlar peşəsin dən, sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq azad və bərabər olmalıdır. Atatürkə görə Türkiyənin iqtisadi sistemi qarışıq iqtisadiyyat olmalıdır, burada xüsusi təşəbbüs ilə yanaşı dövlət mülkiyyəti də fəaliyyət göstərir. Əgər xüsusi təşəbbüs zəif olsa, xarici kapital ölkəyə gətirilməsə, iqtisadi həyatı dövlət istiqamətləndirməlidir (etatizm). Bu sistem liberaliz mdən fərqlidir, ancaq sosializm də deyil. Fərdlərin iqtisadi fəaliyyəti qorunacaq, dəstəklənəcək, lakin bu fəaliyyət uğur suz olsa, dövlət bu işə müdaxilə edəcək. Bu dövlətçilik milli burjuaziyanın zəif olduğu, iqtisadi cəhətdən geri qalmış bir ölkədə zərurətdən meydana gəlmişdir. 14 Atatürk dəfələrlə göstərmişdir ki, ölkənin tərəqqi et məsi üçün milli mənlik şüurunun möhkəmlənməsi zəruridir. O, demişdir: «Biz milliyyət fikirlərini tətbiqdə çox gecikmiş və çox diqqətsizlik göstərmiş bir millətik. Bunun zərərlərini çox tez fəaliyyətimizlə aradan qaldırmalıyıq. Çünki, tarixi hadisələr və müşahidələr, insanlar və millətlər arasında yal nız milliyyətin hakim olduğunu göstərmişdir. Xüsusilə bizim millətimiz milliyyətini qabartmamağın çox acı cəzalarını çəkmişdir. Osmanlı imperatorluğundakı çox çeşidli xalqlar milli inanclara sarılaraq milliyyətçilik idealının qüvvəsilə özlərini qurtardılar. Biz nə olduğumuzu, onlardan ayrı və onlara yabançı bir millət olduğumuzu zopa ilə içlərindən qovulunca anladıq. Qüvvəmizin zəiflədiyi anda bizi xor və fəqir gördülər. Anladıq ki, qəbahətimiz özümüzü unutmuş olmağımızmış».21 4. Müasir Türkiyədə sosial-siyasi vəziyyət Türkiyədə kamalist islahatlar həyata keçirilərkən bu prosesə mühafizəkarlar tərəfindən ciddi müqavimət göstəri lirdi. Yeniliyə qarşı çıxanlar daha çox din pərdəsi altında çıxış edir və dindən siyasi məqsədlər üçün istifadə edirdilər. Mühafizəkarlar deyirdilər ki, Şərq ölkələri Qərb mədəniyyə tini qəbul edərkən qüvvətli imperialist dövlətlərindən asılı vəziyyətə düşürlər; Avropa düşüncə tərzi, onun texnikası, dövlət formaları, məhkəmə sistemi və s. Şərq xalqlarının milli və dini ənənələrinə uyğun gəlmir. Atatürkün ölümündən sonra islahatlar bir qədər zəiflə sə də davam edirdi. İkinci Dünya müharibəsindən sonra Türkiyənin sosial-siyasi həyatında keyfiyyətcə ciddi dəyişik liklər baş verdi. Ölkədə çoxpartiyalı parlamentarizmə doğru əhəmiyyətli addım atıldı, yeni partiyalar, siyasi təşkilatlar meydana gəldi, Avropaya doğru meyl bir qədər də qüvvət ləndi, Türkiyə NATO-ya daxil oldu. Bir çox türk alimləri və siyasi xadimləri sübut etməyə çalışırdılar ki, Türkiyə müsəl man ölkəsi olsa da onun inkişafı üçün daha çox Avropa mə dəniyyətini mənimsəmək lazımdır. 21 A tatürkün söylev ve demecleri. C.II, Ankara, 1981, s. 137. 15
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, çoxpartiyalı siyasi sis temdə çox vaxt partiyalardan heç biri parlamentdə çoxluq qazana bilmir, koalisiyalı hökumət yaradılır, bu da uzun sürmür, mübarizə kəskinləşir. Nəticədə ölkənin inkişafına xeyli ziyan vurulur. O illərdə Türkiyədə qəribə siyasi feno men yaranmışdı. Siyasi həyat təkcə siyasi partiyalar sistemi ilə deyil, həm də ordunun siyasi həyata müdaxiləsi ilə müəyyən edilməyə başlanmışdı. 1960-cı ildən başlayaraq or du üç dəfə hakimiyyəti ələ almışdı: 27 may 1960, 12 mart 1971, 12 sentyabr 1980-cı illərdə. Ordu müəyyən qədər ha kimiyyətdə qalır, ölkədə xeyli sabitlik yaradır, sonra siyasi partiyaların fəaliyyətinə icazə verir, parlament seçkiləri ke çirir və yenidən hakimiyyəti siyasətçilərə qaytarır. 7 noyabr 1982-ci ildə Türkiyədə yeni konstitusiya qə bul edildi. Konstitusiyaya əsasən ölkədə parlament beş ildən bir seçilir. Parlament bir palatalıdır. Deputatlar and içər kən, ölkənin bütövlüyünü qorumağa, millətin mənafeyinə qulluq etməyə, Atatürk islahatlarına sadiq qalacaqlarına, konstitusiyanı qoruyacaqlarına, milli birliyi saxlayacaqları na söz verirlər. Konstitusiya prezidentə böyük səlahiyyətlər verir. Prezident parlamentdə seçilsə də onun yeni ümumi seçkilər keçirmək hüququ var. Prezident seçkidə daha çox səs qazanan partiyanın liderinə hökuməti təşkil etməyi tap şırır.
Bəzi çətinliklərlə qarşılaşsa da Türkiyə Respublikası müasir demokratik yol ilə gedir. И. XX əsrin 50-70-ci illərində Türkiyənin sosial-siyasi fikrində ölkənin iqtisadi inkişafı problemləri22 İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı illərdə Türkiyə nin əsas təsərrüfat sahələrində müəyyən irəliləyiş olsa da öl kə bütövlükdə hələ də iqtisadi cəhətdən geri qalırdı. Kənd təsərrüfatında son vaxta qədər bəzi feodal qalıqları mövcud 22 M əqalə 1972-ci ildə yazılıb. Bəzi kiçik düzəlişlərlə ilk dəfədir çap olu nur. 16
üçün yollar axtarırdılar. Məlumdur ki, sənayeləşmə hər bir ölkənin iqtisadi müstəqilliyinin və sosial tərəqqisinin əsasını təşkil edir. Türk müəllifləri sənayeləşmənin əsasını təkcə müstəqil iqtisadi siyasət yeritməkdə deyil, həm də xarici kapitalı ölkənin iqti sadi həyatına cəlb etməkdə görürdülər. Doğrudur, ölkənin sol qüvvələri bu siyasətin əleyhinə idilər. Beləliklə, sənayeləşmə problemi Türkiyənin gələcək ictimai-iqtisadi inkişafının ən əsas problemi olaraq qalırdı. Türkiyənin iqtisadi müstəqilliyi ölkə daxilində istehsal vasi tələri yaratmaq vəzifəsindən asılı idi. Yalnız sənayeləşmə yolu ilə ölkənin həyat səviyyəsini yüksəltmək və milli gəlirin stabil artımını təmin etmək olardı. Yeni sənaye müəssisələri tikmək yolu ilə yüzminlərlə işsizə iş vermək olardı. Adil Avçıoğlu sol meylli «Yön» jurnalında yazırdı: «Yerli kapitalistlər öz maddi mənafeləri üçün xarici kapita listlərlə sıx tellərlə bağlıdırlar. Türkiyədə kapitalistlər sə nayedən çox ticarətlə məşğuldurlar. Milli iqtisadiyyat və ölkənin siyasi qurumları sənayeçilərdən çox ticarətçilərin əlindədir. Bunlar hər şeydən əvvəl Türkiyənin sənayeləşmə sinə qarşıdırlar. Çünki sənaye istehsalı onların xaricdən mal ixrac etmələrini çətinləşdirərək mənafelərinə toxunur. Xarici kapital da Türkiyəyə yerli kapital ilə iş birliyi yaradaraq gəlməkdədir».23 Geri qalmış ölkələrin iqtisadi inkişafı üçün zəruri olan quruculuq işi əslində ictimai və iqtisadi həyatın bütün sahə lərini əhatə etməlidir. Bununla əlaqədar, bu ölkələrin inkişaf yolları və bu inkişafda dövlətin rolu ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Müəyyən obyektiv şərtlər zəif inkişaf etmiş ölkənin iq tisadi inkişafına dövlətin fəal müdaxilə etməsi zərurətini doğurur. Ölkənin inkişafı, müasir sənaye müəssisələrinin tikil məsi olduqca böyük vəsait tələb edir. Az inkişaf etmiş ölkə lərdə isə belə vəsait çatışmır. Dövlət isə əlində böyük mi qdarda vəsait toplamaq üçün geniş imkanlara malikdir. 23 A.Avçıoğlu. Sosyalizm ve işçiler. Bax: «Yön» j ıırnak s . 1 o . AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN İŞ L Ə R İ D A R Ə S İN İN 22 temmuz 1966, 17 K İ T A B X A N A S I Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|