Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
məqalələr yazılırdı. Bir çox türk müəlliflərinin fikrinə görə, Türkiyənin ictimai və iqtisadi inkişafı üçün İngiltərədə, Fransada, Hollandiyada və İtaliyada olduğu kimi planlı tə sərrüfat lazımdır. Onlar istehsal üzərində mərkəzləşmiş nə zarət qoyulmasının həyati zərurətindən danışır və istehsala ta dövlət müdaxiləsinin güclənməsini tələb edirdilər. Özcan Kaya yazırdı: «Zəmanəmizdə iqtisadi cəhətdən geri qalmış ölkələrdə... planlama zərurəti gün keçdikcə özünü daha ar tıq hiss etdirməkdədir. Dövlətin iqtisadi və sosial həyata müdaxiləsi bu günün modern dövlət anlayışının zəruri bir nəticəsidir».43 İqtisadçı alim Şükrü Baban «İqtisad elminin ümumi prinsipləri» adlı kitabında (1957) yazır ki, demokratik (yəni kapitalist - Y.R.) ölkələrində təsərrüfatın planla idarə edil məsi geniş miqyasda tətbiq edilir. Planlı idarə şəxsiyyət azadlığını təmin edir və iqtisadi cəhətdən təsərrüfatı yaxşı təşkil etmək üçün şərait yaradır.44 Kapitalist ölkələrində hazırlanan planlar əsasən kapi tal qoyuluşu proqramıdır və daha çox dövlət sektoru üçün əhəmiyyətlidir. Bu planlar xüsusi sektora da xeyli təsir gö stərir. Lakin kapitalizmdə bütövlükdə iqtisadiyyatın mər kəzləşmiş plana uyğun inkişafı mümkün deyil. Burada azad rəqabət həlledici amildir. Bir sıra türk alimlərinin fikrincə bəzi qabaqcıl kapita list ölkələri hələ 1917-ci ilə qədər planlı təsərrüfat yolu ilə inkişaf etmişlər. Lakin marksistlər bunu inkar edirlər. Mumtaz Soysal yazır ki, Sovet İttifaqı Qərbin təsirindən faydalanaraq öz növbəsində Qərbə əks təsir göstərir. Bu tə sir birinci növbədə özünü xalq təsərrüfatını planlamada gö stərir. Onun fikrincə nə Marks, nə də onun davamçıları 1917-ci ilə qədər planlaşdırma nəzəriyyəsi ilə məşğul olma mışlar; o vaxt onlar yalnız bunu deyirdilər ki, sosializm «in- tizamlı iqtisadiyyat» yaradır».45 43 Ö.Kaya. İktisaden geri kalmış memleketlerde planlama, s.50. 44 Ş.Baban. İktisad ilminin ümumi prensipleri. 1957, s.23. 45 M.Soysal. Demokratik iktisadi planlama için siyasi mekanizm. Anka ra, 1958, s.27. 26 Türk yazarlarının çoxu belə bir fikirdədirlər ki, ölkə nin iqtisadi yüksəlişi adambaşına düşən hesabla milli gəlirin artmasıdır. Zeyyat Hatiboğlu yazır: «Əhalinin hər bir nəfə rinə düşən gəlirin artmasım başqa sözlə iqtisadi inkişaf ad landırmaq olar».46 Sənayeyə kapital qoyuluşunun artırılması elə bir pro blemdir ki, ölkənin iqtisadi inkişafının sürəti həmin proble min həllindən çox asılıdır. Türk iqtisadçısı Necdet Serin yazır ki, milli gəlirin artması əmək məhsuldarlığının artması və kapitalın inkişafı ilə əlaqədardır. Onun fikrincə iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə ən böyük çətinlik kapitalın azlığındadır. İs tehsalın inkişafı üçün qənaət etmək zəruridir, istehsal olu nan məhsulun müəyyən hissəsinə qənaət edilməsi istehsalın sonrakı inkişafı üçün sərf edilməlidir. Bunun üçün istehsalın yüksək gəlirli olması lazımdır. Geri qalmış ölkələrdə iqtisa diyyat çox çətinliklə ölkənin daxili tələbatını ödəyə bilir, odur ki, gəlirin müəyyən hissəsinə qənaət edilməsi üçün sa dəcə olaraq imkan yoxdur. Sonra Necdet Serin göstərir ki, zəif inkişaf etmiş ölkələr öz daxili qüvvələri ilə iqtisadiyyatı inkişaf etdirə bilməzlər.47 O, belə bir fikir irəli sürür ki, Türkiyə xarici kapitalın köməyinə möhtacdır. N.Serin yazır ki, Türkiyənin təhlükəli coğrafi mövqe tutması, yəni Sovet İttifaqı ilə həmsərhəd olması, xarici kapitalistləri qorxut mamalıdır. Çünki texnikanın müasir səviyyəsi ərazi cəhətdən ölkələr arasındakı məsafəni getdikcə azaldır. Odur ki, bütün ölkələr üçün eyni dərəcədə kommunist təhlükəsi mövcud dur.48 Göründüyü kimi, dünya sosialist sistemi ilə kapitalizm arasında olan ziddiyyət öz əksini eyni zamanda türk sosial- siyasi fikrində də tapır. Öz ölkəsinin iqtisadi müstəqilliyini təmin etmək, «Sovet İttifaqı və başqa sosialist ölkələri tərə findən gələn təhlükəyə qarşı» dayanmaq üçün milli burjua- 46 Z.Hatiboğlu. İktisad ilminin esasları ve iktisadi kalkmma. İstanbul, 1960, s.29. 47 Bax: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler fakültesi dergisi. C.XII, № 3, evlül 1958, s.47-48. 4® Yenə orada, s.70-71. 27 ziya və onun ideoloqları xarici kapitalın köməyinə müraciət edirlər. Lakin elə alimlər də var ki, bu problemin daha dərin mahiyyət daşıdığını göstərirlər. Məsələn, Hasim Nahid Erbil göstərir ki, başqa ölkələrdən maşın almaqla öz ölkəmizdə sənaye çevrilişi etmək mümkün deyil. Əsil mənada sənaye ölkəsi olmaq üçün özümüz maşın istehsal etməliyik.49 XX əsrin 50-70-ci illərində türk alimləri ölkənin icti mai-iqtisadi inkişafı haqqında böyük miqdarda əsərlər yaz mışlar. Onların bir neçəsi haqqında bəhs etməyi məqsədə uyğun sayırıq. Professor Səbri Ülgener «Milli gəlir, istihdam və iqti sadi böyümə» adlı kitabında yazır: «İqtisadi böyümənin özünə görə bir dinamizmi var. Bu dinamizm yalnız eninə və genişliyinə deyil, dərinliyinə doğru da işlər».50 Sosiologiya doktoru Amiran Kurtkanın «Türkiyədə kiçik sənayenin iqtisadi əhəmiyyəti» adlı kitabına professor Fəhri Fmdmoğlunun yazdığı girişdə göstərilir: «Qərbdə və onun davamçısı olan Amerikada sənayeləşmə üsulu üzvi bir yol təqib etmişdir. Fəqət Türkiyədə, bütün digər ictimai müəssisələrdə olduğu kimi bu üzvilikdən, orijinallıqdan əsər yoxdur».51 O, göstərirdi ki, Avropanı olduğu kimi təqlid etmə yolu ilə yüksəlmək olmaz, Türkiyə özünəməxsus bir sənayeləşmə yolu tutmalıdır. «Belə bir üzviyyətçi sənaye ləşmə politikası ki, Türkiyəni yad olmayan, nisbətən köklü, sosial çevrə şərtlərinə uyğun və inkişaf imkanları ilə dolu bir sənayeləşməyə doğru apara bilər».52 İqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə, o cümlə dən Türkiyədə sənayeləşmənin hansı yolu ilə getməsi barədə bu dövrdə əsasən bir-birinə zidd iki nöqteyi-nəzər vardı.
ki, zəif inkişaf etmiş ölkələr iri sənaye ölkələrinə tez çatmaq üçün sürətli sıçrayışla sənayeləşmə yoluna keçərlərsə bu çox 49 H.N.Erbil. Bu pahalılık nasıl azaltıla bilir. İstanbul, 1953, s. 150. 50 S.Ülgener. Milli gelir, istihdam ve iktisadi büyüme. İstanbul, 1962, s.454.
Bax: A .K urtkan. Türkiyede küçük sanayiin iktisadi ehemiyeti.Ön söz, İstanbul, 1962, s.3. 52 Yenə orada. 28 çətin, həm də təhlükəli ola bilər. Odur ki, əvvəlcə kiçik sə naye müəssisələri yaratmaq, sonra bu sənaye sahələrinin bir qismini daha gəlirli etməklə genişləndirməli, məhsul istehsa lını artırmalı, bir qismini isə daha da inkişaf etdirib iri sə naye üçün zəmin hazırlamaq lazımdır. İkinci nöqteyi-nəzərə görə, yuxarıda göstərilən inkişaf yolu yalnız XIX əsrin şərtlərinə uyğun gəlir. Zəif inkişaf et miş ölkələr Qərbi Avropa kapitalist ölkələrinin keçdiyi yol ilə gedə bilməzlər, çünki bunun üçün şərait yoxdur. Yeganə çıxış yolu sıçrayış yolu ilə sənayeləşməkdir. Türk alimi Oktay Alagil bütün ictimai və iqtisadi hadi sələri struktur analiz metodu ilə müəyyənləşdirməyə çalışır. O, yazır: «İqtisadi hadisələr müxtəlif sosial hadisələrin bir parçasıdır. İctimai hadisələri cəmiyyətin iqtisadi, siyasi, so sial... təşkilatı, bu təşkilatı da strukturlar xarakterizə edir. Strukturlar təşkilatın səbəbini və ictimai hadisələrin mövcud olma şərtlərini təyin etməklə iqtisadi hadisələr və bunlarla bütün ictimai hadisələr arasında qarşılıqlı təsir və asılılıq münasibəti yaradır. İqtisadi olsun, hüquqi və ya siyasi ol sun, hər-hansı bir ictimai hadisənin izahı demək, onunla strukturlar arasındakı münasibətləri aydınlaşdırmaq de məkdir. Belə olunca, iqtisadi inkişafın kriterisi strukturların inkişaf səviyyəsi olaraq qəbul edilməlidir».53 İctimai hadisələrin inkişafını bilavasitə insan amili ilə bağlayan Oktay Alagil yazır: «...İnsan iqtisadi hadisələrin mərkəzində imtiyazlı bir yer tutur. Bu keyfiyyət, nəticə eti barilə insanın iqtisadi hadisələrin gedişində səbəb ilə nəticə arasında əlaqə yaradan bir ünsur olmasından irəli gəlir. İq tisadi və sosial hadisələrin tarixi seyrində determinizmin söhbət mövzusu olmaması bu səbəbdəndir. Çünki səbəb ro lunu oynayan hadisə əvvəlcə insana təsir edir, nəticəni yara dan aksiya insanın əsəridir. Beləliklə, hadisələrin yaranma sında insanın psixoloji, ideoloji, əxlaqi fəaliyyəti səbəb rolu oynayır».54 53 O.Alagil. Türkiye iktisadi sahada niçin kalkınamıyor. Ankara, 1964, s.6. 54 Yenə orada, s. 19. 29 Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|