Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi Yusif Rüstəmov TÜrk fiKİr tariXİ
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
Oktay Alagil marksizmə hücum edərək yazır: «Mate rialist nəzəriyyənin ən çox tənqid edilən cəhəti onun qarşı lıqlı asılılıq münasibətinə yer verməməsidir. Buna görə də reviziyonistlər nəzəriyyənin bu qıtlığını aradan götürmək məqsədilə üstqurumun da bazisə təsir edə biləcəyini qəbul etmişlər».55 Ədalət naminə demək lazımdır ki, marksizm belə qar şılıqlı təsiri xüsusi qeyd edir. Burada marksizmin hadisələr arasında mövcud olan qarşılıqlı asılılıq haqqında, bazis və üstqurum və s. haqqında məlum müddəalarını təkrar etməyə ehtiyac yoxdur. Oktay Alagil bir daha marksizmi tənqid edərək yazır: «İqtisadi inkişafı təyin edən istehsal texnikası, iqtisadi və sosial nizamlama üsulları bəşəriyyətin müştərək əsəridir. Be lə olunca millətlərin iqtisadi inkişaf səviyyələri arasında görülən fərqləri determinist bir mövzunun nəticəsi olaraq qəbul etmək mümkün deyil. İqtisadi və sosial proses tarixi materializmin ifadə etdiyi kimi determinizm prinsipləri ilə cərəyan etmiş olsaydı belə fərqlər olmazdı. O halda bu fərq ləri, daha aydın bir ifadə ilə desək iqtisadi inkişafın yetərsiz- liklərini nə ilə izah edə bilərik?»56 Bu suala cavab verən Oktay Alagil iqtisadi inkişafı dövlətin yeritdiyi iqtisadi siyasətdən asılı edir: «iqtisadi in kişaf səviyyəsi millətlərin öz hərəkət tərzinin nəticəsidir». «Millətlərin iqtisadi inkişaf səviyyələrini onların apardıqları iqtisadi siyasətin keyfiyyəti təyin edir».57 inkar etmək olmaz ki, iqtisadi inkişaf dövlətin apar dığı iqtisadi siyasətdən çox asılıdır. Oktay Alagil də ictimai və iqtisadi hadisələri siyasətdən asılı hesab edir və onun mülahizələrində struktur analiz metodu yenə də ön plana çəkiliı. O, yazır: «Zəmanəmizin iqtisadi cəhətdən zəif inki şaf etmiş ölkələrini iqtisadi struktur yetərsizlikləri xarakte rizə etməkdədir».58 55 Yenə orada, s.24. 56 Yenə orada, s.25. 57 Yenə orada, s.26. 58 Yenə orada. 30 Yuxarıda adları çəkilən müəlliflərdən fərqli olaraq, sol istiqamətli türk alimləri ictimai-iqtisadi inkişaf üçün mövc ud quruluşun dəyişdirilməsini istəyirdilər. Professor Niyazi Berkes yazır: «Kapitalist sistemi dəyişərək yeni bir sistemə keçilirsə, geri qalmış cəmiyyətlərin alın yazısı haqqındakı mənasız görüşlərin də dəyişməsi lazımdır. Bu cəmiyyətlərin də dəyişə biləcəyini, inkişaf edə biləcəyini qəbul etmək la zımdır».59 Çünki Niyazi Berkes az inkişaf etmiş ölkələrdə yaranan kapitalizmi yerli tələbatdan əmələ gələn müstəqil bir sistem deyil, Avropa kapitalizminin bir kölgəsi hesab edir. O, yazırdı: «Həqiqətdə bu ölkələrdə eybəcərləşmiş ya da eybəcərləşməmiş bir kapitalizm varsa, o yerli imtiyazlıla- rın kapitalizmi yox, imperializmin kapitalizmidir. Bu ari stokratların, imtiyazlı torpaq sahiblərinin, dərəbəylərin, yerli tacir, köləçi və feodalların işi deyil».60 Bəzi ideoloqlar isə sosializm adı altında Türkiyədə ka pitalizmin inkişafını istəyirdilər. Onlar xüsusi mülkiyyət tə rəfdarı olaraq iddia edirdilər ki, Türkiyədə xüsusi mülkiyyət istismara və sinfi mübarizəyə səbəb ola bilməz, çünki xüsusi mülkiyyət ilə yanaşı dövlət mülkiyyəti də mövcuddur. Məsə lən, Cəmil Sait Barlas yazır: «Xüsusi təşəbbüs hər yerdə ol duğu kimi Türkiyədə də yalnız gəlir məqsədi ilə və şəxsi mənfəət üçün hərəkət edər. Qərb ölkələrində olduğu kimi Türkiyənin xüsusi təşəbbüsün doğurduğu kapital yığımı dövrünü gözləməyə və yaranacaq sinfi mübarizəni həyata keçirməyə vaxtı yoxdur. Xüsusi təşəbbüs öz gücü nisbətində çalışır. Buna kimsə mane olmur».61 Zeyyat Hatiboğluya görə, iqtisadi inkişaf üçün beş amilin olması vacibdir: 1) təbii sərvətlər; 2) kapital yığımı; 3) iqtisadiyyatın təşkili; 4) texniki bilik; 5) ictimai şərait. O, yazır ki, bu amillər arasında ictimai şərait amili əsas yer tu tur. ictimai şərait dedikdə Z.Hatiboğlu xalqın mədəni sə viyyəsini, adət və ənənələrini nəzərdə tutur. Onun fikrincə, hər bir ölkənin iqtisadi inkişafı üçün əsas şərt həmin ölkənin 59 N .Berkes. Az gelişmişligin tarihsel nedenleri. Bax: «Yön», 23 eylül 1966, s.9. 60 Bax: «Yön», 18 kasım 1966, s. 13. 61 C.S.Barlas. Sosyalistlik yolları veTürkiye gerçekleri, s. 121. 31
xalq kütləsinin iqtisadiyyatı qaldırmaq arzusudur.62 Türk alimlərinin və ictimai xadimlərinin böyük bir hissəsi bu fik rin tərəfdarıdırlar. Onlar deyirlər ki, istehlak istehsalı keç məməlidir. Deməli, istehsalın inkişafı üçün əsas amil xalqın fədakarlığa, onun istehsalı inkişaf etdirməyə olan böyük marağıdır. Beləliklə, bəzi türk alimləri tələb edirdilər ki, milli gəlir onu yaradanlar arasında ədalətlə bərabər bölünsün. Əks halda istehsalçıların əsas hissəsi istehsalı in kişaf etdirməkdən kənarda qalır. Çünki istehsalın inkişafı milli gəlirin hər adam başına düşən miqdarının artması ilə müəyyən edilir.63 Onların bəziləri, yuxarıda deyildiyi kimi, ölkənin geriliyini aradan qaldırmaq üçün millətin qabiliyyə tini, cəhdini, arzusunu, fədakarlığını ön plana çəkirdilər. «Akis» jurnalında yazılırdı: «Bu ölkədə insanların şüurunu dəyişmədən fabrika, məktəb, televiziya stansiyaları açmaq la, tarlalara taxıl səpməklə irəliləmək olmaz».64 Nə üçün keçmişdə yüksək inkişaf etmiş ölkələr olan Misir, Yunanıstan, Çin, Hindistan və Türkiyə XX əsrin or talarında geri qalırdılar? Bu suala İsmet Giritli «Qalxınma və Türkiyə» adlı kitabında belə cavab verir: «Geriliyin səbə bini insanların bioloji xüsusiyyətlərində deyil, ən çox onla rın mədəni xüsusiyyətlərində axtarmaq lazımdır. Başqa sözlə bu geriliyi millətin intellektual inkişafında, həyat və düşüncə tərzində axtarmaq lazımdır».65 İsmet Giritlinin dediyindən belə bir məntiqi nəticə çı xır: iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək üçün əvvəlcə insanları əqli cəhətdən bu dəyişikliklərə hazırlamaq vacibdir. Belə hazır lıqdan sonra yeni sənaye müəssisələri tikməyə və kənd təsər rüfatını inkişaf etdirməyə başlamaq olar. Hasim Nahid Erbil isə bu məsələdə başqa bir mövqe dən çıxış edir. Onun fikrincə, sənayeləşmə nəticəsində insan ların dünyagörüşü dəyişir, maşınlar insanları daha çox fikir ləşməyə məcbur edir. Elə bu səbəbə görə Qərbin mədəni xalqları Türkiyədən irəlidədirlər. «...Dünyagörüşünü, həyat “ Z.Hatiboğlu. İktisad ilminin esasları ve iktisadi kalkınma, s.35. «İctimai adalete doğru». A nkara, 1957, s.10. 64 Bax: «Akis», 28 mayıs 1962, s.28. 65 İ.Giritli. Kalkınma ve Türkiye, s. 119. 32 tərzini yalnız bu yolla dəyişmək olar, çünki maşınlar insanın beynini dəyişmək qabiliyyətinə malikdirlər».66 Belə fikri hələ 20-ci illərin əvvəllərində Ziya Gökalp da müdafiə edirdi. O, yazırdı: Biz heç vaxt əkinçiliyi zəiflətməyəcəyik, ancaq qa baqcıl millət olmaq istəyiriksə bizim ağır sənayemiz olmalı dır. «Avropa inqilablarının ən xeyirlisi iqtisadi inqilab dır».67 O, ölkənin kapitalist sənayeləşdirilməsini və kənd tə sərrüfatının mexanikləşdirilməsini istəyir və bu vəzifənin həyata keçirilməsi işində dövlətin rolunu xüsusi qeyd edirdi. Qərbin bir çox ideoloqları Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrinin geri qalmasının əsas səbəbini həmin kontinentlərin əhalisinin milli gəlirinin artırılmasını ən vacib vəzifə kimi yaxın vaxtlarda qarşıya qoymalarında görürdülər. Çox aşağı səviyyədə olan milli gəlir yığımı geniş ləndirməyə və əmək məhsuldarlığım artırmağa imkan ver mir, bu da öz növbəsində milli gəlirin artmasım ləngidir. Be ləliklə, gerilik geriliklə izah olunur. Deməli, yeganə çıxış yo lu Qərb ölkələrinin köməyinə arxalanmaqdır. Zəif inkişaf etmiş ölkələrin qarşısında duran və bir-biri ilə sıx əlaqədə olan problemlərin analizi göstərir ki, köklü dəyişikliklər keçirmədən bu ölkələr öz iqtisadiyyatını əhə miyyətli dərəcədə inkişaf etdirə bilməz. Qərbin ideoloqları isə zəif inkişaf etmiş ölkələrin daxili çətinliklərini ön plana çəkməklə sübut etməyə çalışırlar ki, Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələrinin iqtisadi geriliyi həmin ölkələr üçün təbii, normal bir vəziyyətdir. Türkiyə iqtisadiyyatının geri qalma səbəblərindən ya zan bəzi türk müəllifləri haqlı olaraq bu problemin yaran masında xarici imperialist dövlətləri və yerli istismarçı sinif ləri tənqid edirdilər. Məsələn, Tanju Üner zəif inkişaf etmiş ölkələrin geri qalmasını aşağıdakı dörd səbəbdə görür: inki şaf etmiş kapitalist ölkələri artıq çoxdandır az inkişaf etmiş ölkələrdə ağır sənayenin yaradılmasına qarşı çıxırlar; az in kişaf etmiş ölkələrdəki kapitalın böyük bir hissəsi faiz, qa zanc, imtiyaz haqqı şəklində inkişaf etmiş kapitalist ölkələ- 66 H.N.Erbil. Bu pahalılık nasıl azaltıla bilir, s . l 51. 67 Sitat götürülmüşdür: C.O.Tütengil. Ziya Gökalp üzerinde notlar. İstan bul, 1956, s.42. 33
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|