Fənn: Maliyyə, pul tədavülü və kredit

münasibətləri də yoxdur, çünki bu münasibətlər aşkarlanmır, başqa cür ifadə 
oluna bilmir.
 
Quldarlar  tərəfindən  vətəndaşların  əmlakının  götürülməsi,  feodalizm 
dövründəki    natural  ödəmələr,  bizim  ölkəmizin  tarixində  pul  tədavülünün 
dağılması  hesabına  ictimai  münasibətlərin  naturallaşması  və  s.  qətiyyən  natural 
şəkildə  qarşılıqlı  maliyyə  əlaqələrinin  mümkünlüyünü  sübut  etmir.  Əksinə,  bir 
daha  sübut  edir  ki,  maliyyə  münasibətləri  müəyyən  şəraitdə  mövcud  ola  bilər  və 
belə şəraitin olmaması bu kateqoriyanın fəaliyyət dairəsini məhdudlaşdırır. 
Maliyyənin  mahiyyətinin  müəyyən  olunması  zamanı  iqtisadçılar  arasında 
böyük  fikir  ayrılığı  yaranır.  Onlardan  bəziləri  maliyyənin  bölgü  kateqoriyası, 
digərləri  istehsal  kateqoriyası,  üçüncü  qrup  isə  geniş  təkrar  istehsal  kateqoriyası 
kimi qiymətləndirirlər. 
Məlum olduğu kimi geniş təkrar istehsalı 4 mərhələdən ibarətdir: 
İstehsal [........ Bölgü [....... Mübadilə [....... İstehlak. 
Hər  bir  mərhələnin  özünə  məxsus  aləti  və  obyektləri  var.  İnsanın  həmin 
alətlər  vasitəsilə  obyektə  təsir  göstərir  və  həmin  mərhələlər  həyata  keçirilir. 
Məsələn,  əsas  fondlar  vasitəsilə  insan  şüurlu  surətdə  dövriyyə  fondlarına  təsir 
göstərir  və  beləliklə  istehsal  alınır.  Dəyər  bölgüsü  zamanı  insanlar  maliyyə 
vasitəsilə  ümumi  milli  məhsulun  dəyərinə  təsir  göstərir  və  bölgü  alınır.  Bu 
arqumentlərlə sübut etmək olur ki, maliyyə bölgü kateqoriyası olaraq geniş təkrar 
istehsalın mərhələlərinin yalnız dəyər bölgüsü hissəsində iştirak edir. O nə istehsal, 
nə mübadilə, nə də istehlakda bir başa iştirak edə bilməz və yalnız bölgü vasitəsilə 
onlara təsir göstərir. 
Maliyyə münasibətlərinin yaranması özünü həmişə pul vəsaitlərinin hərəkəti 
şəklində  təzahür  etdirir.  İstehsal  və  istehlak  prosesində  pul  vəsaitlərinin 
hərəkətlərinin olmaması həmin mərhələlərdə maliyyə münasibətlərinin olmadığını 
sübut  edir.  Pul  vəsaitlərinin  hərəkəti  istehsal  tsiklinin  II  və  III  mərhələlərində-
bölgü  və  mübadilə  prosesində  baş  verir.  Ancaq  bu  mərhələlərdə  də  pul 
vəsaitlərinin  hərəkəti  öz  xarakterinə  görə  müxtəlifdir.  Beləliklə,  hətta  bu 
mərhələlərin  hər  ikisində  maliyyə  münasibətlərinin  eyni  fəaliyyət  göstərdiyini 
söyləmək olmaz.