Maliyyə sistemi geniş mənada özünə habelə 3) kredit bank sistemini də
(ölkənin banklarını və digər kredit idarələrinin məcmunu) daxil edir. Bu bölmənin
hər biri təşkilati struktura malik olmaqla bir neçə həlqədən ibarətdir.
Birinci bölmənin – dövlət maliyyəsinin həlqələri mərkəzləşdirilmiş
maliyyəyə aiddir və makro səviyyədə iqtisadiyyatı və maliyyə - bölgü
münasibətlərini tənzimləmək üçün istifadə edilir.
İkinci bölmə müəssisə və təşkilatların maliyyəsini qeyri – mərkəzləşdirilmiş
maliyyəni əhatə edir və mikro səviyyədə iqtisadiyyatı və sosial münasibətləri
tənzimləmək və stimullaşdırmaq üçün istifadə edilir.
Kredit – bank sferası ölkənin banklarından və digər kredit idarələrindən
ibarətdir. Ölkənin maliyyə sisteminə maliyyə fəaliyyətini həyata keçirən və
tənzimləyən dövlət maliyyə istitutları da (təşkilatlar və idarələr) aiddir.
Maliyyə sisteminin ayrı-ayrı sferaları (bölmələrə) və həlqələri bir-birindən
hər bir həlqənin fəaliyyət xüsusiyyətləri, pul vəsaitləri fondlarının bölüşdürülməsi
Dövlət
maliyyəsi
Müəssisə və
təşkilatların
maliyyəsi
Kredit-bank
sistemi
Azərbaycan Respublikasının
maliyyə sistemi
Dövlət maliyyə
orqanları
sistemi
›Dövlət
büdcəsi
›Büdcədənkən
ar
fondlar
›Dövlət krediti
›Dövlət
sığorta
fondları
Bələdiyyə
maliyyəsi
›Kommersiya
müəssisələrinin
(təşkilatlarının)
maliyyəsi
›Dövlət və
bələdiyyə
müəssisələrinin
maliyyəsi
›Qeyri
kommersiya
müəssisə və
təşkilatlarının
maliyyəsi
›İctimai
təşkilatların və
birliklərin
maliyyəsi
›AR-nın Milli
Bankı
›Kommersiya
bankları
›Bank
olmayan
kredit
təşkilatları
›AR-nın
Maliyyə
Nazirliyi
›Respublika
xərinədarlığı
›AR-nın
subyektlərinin
maliyyə
orqanları
›AR-nın
Vergilər
Nazirliyi
KitabYurdu.az
16
və istifadəsi metodları ilə və deməli, onların maliyyə sistemindəki rolu ilə
fərqlənir.
5. Azərbaycan Respublikasının maliyyə siteminin
ayrı – ayrı əlaqələrinin xarakteristikası
Azərbaycan Respublikasının
dövlət büdcəsi dövlətin mərkəzləşdirilmiş pul
vəsaitləri fondlarının yaradılması və istifadəsinin əsas maliyyə planıdır. Dövlət
büdcəsi dövlətin funksiyalarının yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan xərclərin
maliyyələşdirilməsini təmin edir.
Hazırda Azərbaycan Respublikasının büdcə sistemi iki səviyyədən ibarətdir:
Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi;
Bələdiyyələrin büdcəsi.
Dövlət maliyyəsinin növbəti həlqəsi
büdcədənkənar məqsədli dövlət
fondlarıdır. Büdcədənkənar dövlət fondları Azərbaycan Respublikasının müvafiq
normativ hüquqi aktlarına əsasən dövlətə məxsus olan, lakin büdcə sisteminə daxil
olmayan maliyyə fondlarıdır.
Büdcədənkənar
fondlar həm sosial və həm də
iqtisadi xarakterli olurlar.
Büdcədənkənar fondlar ciddi təyinata malikdir. Onların yaradılmasında
başlıca məqsəd əhaliyə sosial xidmətin genişləndirilməsi, geridə qalmış
infrastruktur sahələrin inkişafının stimullaşdırılması, iqtisadiyyatın aparıcı
sahələrinin əlavə vəsaitlə təmin edilməsi və s. ibarətdir. Təsərrüfatçılığın bazar
şəraitinə keçildiyi dövrdə aşağıdakı büdcədənkənar dövlət sosial fondları
yaradılmışdır: pensiya fondu, sosial sığorta fondu, məcburi tibb sığorta fondu. Bu
fondlar dövlət mülkiyyətində olub, maliyyə sisteminin müstəqil maliyyə - kredit
idarələri kimi fəaliyyət göstərirdilər. Büdcədənkənar fondlar məqsədli təyinata
(əhaliyə göstərilən sosial xidmətin maliyyələşdirilməsi) malikdir.
Sosial təyinatlı büdcədənkənar fondlarla yanaşı iqtisadi təyinatlı fondlar da
yaradılır ki, onların hesabına dövlətin iqtisadi vəzifələrinin həll edilməsi tələbatı
təmin edilmiş olur. İqtisadi fondlara misal olaraq Dövlət Yol Fondunu,
Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu, Təbiəti Mühafizə Ehtiyat Fondunu, Məşələrin
Qorunub Saxlanması və Təkrar İstehsalı Fondunu, Dövlət Neft Fondunu və s.
göstərmək olar.
Qeyd etmək lazımdır ki, istər sosial təyinatlı və istərsə də iqtisadi təyinatlı
fondlar müəyyən dövrlərdə yaradıla və ləğv edilə bilər. Belə ki, Azərbaycan
Respublikasında yuxarıda sadalanan büdcədənkənar fondların əksəriyyəti ləğv
edilmiş və xüsusi təyinatlı büdcə fondlarına çevrilmişlər.
Bütün büdcədənkənar dövlət fondlarının gəlirləri müəssisə, idarə və
təşkilatların məcburi tədiyyələri hesabına əmələ gəlir. Büdcədənkənar dövlət
fondlarının vəsaitlərinin xərclənməsinə nəzarəti gücləndirmək məqsədilə onlar AR
– nın Maliyyə Nazirliyi nəzdində Baş Dövlət Xəzinədarlığında cəmləşdirilmişdir.
Dövlət krediti maliyyə sistemində xüsusi yer tutur. Dövlət krediti – öz
xərclərini maliyyələşdirmək üçün dövlət tərəfindən əhalinin, müəssisə və
təşkilatların müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin cəlb edilməsi üzrə kredit
KitabYurdu.az
17