Fənn: Maliyyə, pul tədavülü və kredit


Cari  əməliyyatların  üçüncü  alt  qrupu  qarşılıqsız  yardımlardır



Yüklə 2,47 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə93/93
tarix17.09.2018
ölçüsü2,47 Mb.
#69105
növüMühazirə
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   93

 
 
 
Cari  əməliyyatların  üçüncü  alt  qrupu  qarşılıqsız  yardımlardır.  Bunlar 
ianə və yardım xarakterində olduğu üçün qarşısında bir öhdəlik yoxdur. Buna görə 
də buna tək tərəfli trasfertlər deyilir. Məsələn, özəl şəxs və ya hökumətlərin xarici 
ölkələrə  göndərdikləri  mal  və  pul  şəklindəki  yardımlar,  hədiyyələr  və  s.  kimi 
əməliyyatlar  bura  aiddir.  Azərbaycan  üçün  bu  qrupda  yer  alan  əhəmiyyətli  bir 
cəhət Rusiyada işləyən işçilərin vətənə göndərdikləri pullardır. 
 
Cari  əməliyyatlar  hesabına  qeyd  edilən  bütün  debet  və  kredit 
əməliyyatlarının  miqdarına  cari  əməliyyatlar  balansı  deyilir.  Debet  və  kredit 
hesablarının  cəmi  bir-birinə  bərabər  olmadığı  təqdirdə  isə,  cari  əməliyyatlar 
balansının saldosu və ya mənfi, ya da müsbət olacaq. 
 
Kapital  hərəkətləri  hesabı.  Ölkənin  xarici  dünya  ilə  apardığı  bütün  növ 
maliyyə  vəsaiti  və  birbaşa  qoyulan  sərmayə  investisiyaları,  tədiyyə  balansının 
sərmayə  hesabı  bölməsində  qeyd  edilir.  Bu  əməliyyatlar  öz  aralarında  bəzi  alt 
bölmələrə  ayrılır.  Məsələn,  kapital  hesabı  əvvəlcə  uzunmüddətli  və  qısamüddətli 
sərmayə  deyilən iki alt  bölməyə  ayrılır. Birbaşa  xarici sərmayə  investisiyaları  ilə 
xarici  istiqraz  vərəqələri  və  səhm  sənədlərinin  alqı-satqısı  uzunmüddətli  sərmayə 
əməliyyatları daxildir. 
 
Qeyd etmək lazımdır ki, ölkədən kapital çıxışı (mal ixracatının tərsinə) ölkə 
baxımından debet, kapital girişi isə kredit əməliyyatıdır. 
 
Ehtiyat  aktivləri  hesabı.  Ehtiyat  aktivləri  zəruri  hallarda  istifadə  etmək 
məqsədi  ilə  mərkəzi  bank  tərəfindən  tutulan  beynəlxalq  ödəmə  vasitəsidir.  Qeyd 
etmək lazımdır ki, mərkəzi bankların valyuta bazarına müdaxilələri ölkənin xarici 
iqtisadi və maliyyə münasibətlərindəki proseslərin bir nəticəsidir. 
 
Əgər  ölkənin  xaricdən  əldə  etdiyi  valyuta  gəlirləri  valyuta  xərclərini  tam 
şəkildə  qarşılayırsa,  valyuta  kurslarındakı  aşırı  bir  yüksəlmə  və  ya  düşmə  də 
görülmür.  Belə  vəziyyətdə  mərkəzi  bankın  müdaxiləsinə  lüzum  yoxdur.  Amma, 
məsələn, valyuta gəlirləri xərcləmələri qarşılamaq üçün kifayət deyilsə, bu təqdirdə 
valyuta kursları yüksəlməyə başlayır. Əksinə, valyuta təklifi valyuta tələbindən çox 
olarsa, valyuta kursları aşağı düşür. 
 
Əgər mərkəzi bank, az-çox bütün ölkələrdə görüldüyü kimi, kurs sabitliyini 
təmin edən bir siyasət izləyirsə, bu təqdirdə valyuta bazarına müdaxilə etməlidir. 
Yəni  valyuta  tələbi  çox  olanda  valyuta  satmalı  və  təklif  çox  olanda  bazardan 
valyutanı almalıdır. Bu fəaliyyətlər kursları istənilən səviyyədə saxlamağa kömək 
edir. Təbii ki, mərkəzi bankın müdaxilələri digər cəhətdən də ehtiyat aktivlərində 
dəyişməyə  səbəb  olmur.  Bazarda  valyuta  satışı  olanda  ehtiyatlar  azalır,  bazardan 
valyuta  alanda  isə  ehtiyatlar  artır.  Ehtiyatlardakı  konkret  dəyişmələr  isə,  ölkənin 
tədiyyə balansında göstərilir. Ancaq bir məqamı xatırlatmaq lazımdır ki, mühasibat 
baxımından ehtiyatlardakı bir azalma kredit, artma da debet əməliyyatı kimi qeydə 
alınır. 
 
 
5. Valyuta bazarı 
 
 
Xarici ölkələrin pullarına valyuta deyilir. Valyuta bazarları da xarici pulların 
alınıb satıldığı məkana deyilir. Valyuta bazarlarında xarici pullar ölkənin öz milli 
KitabYurdu.az 
215
 


 
 
pulu  qarşılığında  dəyişdirilir.  Ancaq,  təbii  ki,  bir  ölkənin  valyuta  bazarında  iki 
xarici pulun da dolaylı və ya dolayısız yoldan, bir-birinə çevrilmə imkanı vardır. 
Bu açıqlamalara görə, əgər dünyada tək bir pul vahidi istifadə edilsəydi (məsələn 
qızıl  standartındakı  kimi)  valyuta  bazarına  da  lazım  olmazdı.  Halbuki,  hər  ölkə 
siyasi suverenliyi nəticəsində fərqli bir pul vahidinə malikdir. 
 
Valyuta bazarı əməliyyatlarında ən yüksək həcmə nağd pulların alqı-satqısı 
deyil, nağdsız valyuta üzərində olan əməliyyatlar təşkil edir. 
 
Adətən nağd valyutadan istifadə edənlər, gəzmək məqsədi ilə xaricə getmək, 
kiçik  yığımlarını  inflyasiyadan  qorumaq  və  ya  valyutadakı  dəyər  artımlarından 
spekulyativ  mənfəət  əldə  etmək  istəyənlərdir.  Ancaq  ixracat  və  idxalat 
əməliyyatlarında  hesablaşmalar,  ölkə  xaricinə  sərmayə  göndərilməsi  kimi  böyük 
həcmli əməliyyatlar nağdsız ödəmə formasında yerinə yetirilir. Bu cür ödənişlərdə 
bank köçürmələrindən geniş istifadə edilir. 
 
Valyuta  bazarının  əməliyyat  mexanizmini  bilmək  və  öyrənmək  beynəlxalq 
maliyyə  baxımından  əhəmiyyətlidir.  Bu  bazarın  əsas  funksiyası  beynəlxalq 
ticarətvə  sərmayə  hərəkətlərini  həyata  keçirməkdir.  Valyuta  bazarları  benəlxalq 
finans bazarının tərkib hissəsi olmaqla bərabər, finans bazarında aparılan əməliyyat 
həcminə görə ən böyük bazar olaraq qəbul edilir. 1990-cı ilin göstəricilərinə görə, 
valyuta  üzrə  ümumi  əməliyyatın  həcmi  650  milyard  dollar  həddində  ikən,  son 
dövrlərdə  1900  mlrd.  dollardır.  Valyuta  bazarları  içində  əməliyyat  həcminin 
böyüklüyünə  görə  birinci  sırada  London  bazarıdır.  Ondan  sonrakı  yerləri  Nyu-
York və Tokio bazarları tutur. İsveçrə, Honkonq, Fransa, Niderland və Kanada isə 
ikinci  qrupda  yerləşir.  Valyuta  bazarlarının  digər  mal  və  xidmət  bazarlarından 
fərqli  bəzi  xüsusiyyətləri  vardır.  Bunlar  daha  çox  fərqli  milli  pulların  bir-birinə 
dəyişdirilməsini  təmin  edən  bir  təşkilat  və  ya  qurum  strukturu  xarakterindədir, 
amma bir bazarın ümumi səciyyələrini də öz strukturlarında saxlayır. Belə ki, bu 
bazarda valyuta təklif edənlər (satıcılar), valyuta tələb edənlər (valyuta alıcıları) və 
vasitəçi  qurumlar  (finans  –  kredit  instutları)  iştirak  edir  və  bu  bazarda  təklif  və 
tələbin  qarşılaşdırılması  ilə  valyuta  qiymətləri  formalaşır.  Valyuta  qiymətlərinə 
«valyuta məzənnələri» və ya «valyuta kursları» deyilir. 
 
Valyuta bazarının müştəriləri arasında ixracatçı və idxalatçı kimi şirkətlərlə 
bərabər,  bazardan  xarici  fond  təmin  etmək  və  ya  xarici  investisiya  ilə  məşğul 
olmaq istəyən şirkətlər (xüsusi ilə beynəlxalq şirkətlər) və dövlət idarələri də yer 
alır, digər tərəfdən spekulyatorlar və valyuta vəziyyətlərini tarazlaşdırmaq istəyən 
bank  və  digər  maliyyə  qurumları  da  bazarda  əməliyyat  işləmi  görə  bilərlər. 
Nəhayət,  valyuta  məzənnələrinə  müdaxilə  etmək  üçün  mərkəzi  banklar  da  bəzən 
bazarda alqı-satqı əməliyyatları aparırlar.  
 
Valyuta  bazarının  əsas  vasitəçi  qurumları  kommersiya  banklarıdır.  Demək 
olar  ki,  bütün  böyük  banklar  müştərilərinə  valyuta  dəyişdirmək  xidmətini  təklif 
edirlər. Bankların valyuta dəyişdirmək əməliyyatlarını həyata keçirmək üçün ayrı-
ayrı  servisləri  vardır.  Banklar  ya  müştəriləri  adına,  ya  da  öz  adlarına  valyuta 
dəyişdirmə  əməliyyatlarını  həyata  keçirirlər.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  valyuta 
məzənnəsini müəyyən etmək, daxili və xarici bazardakı prosesləri izləmək, mənfi 
və ya müsbət vəziyyətləri tarazlaşdırma üçün digər bank və maliyyə qurumlarıyla 
münasibəti  qurmaq  bir  bank  şöbəsindəki  valyuta  dəyişdirmə  xidmətinin 
KitabYurdu.az 
216
 


 
 
vəzifələrinə  daxil  deyildir.  Bu  cür  fəaliyyətlər  o  bankın  anamərkəzi  və  ya 
regiondakı  nümayəndiliyindəki  «diler»  (şöbə)  tərəfindən  idarə  edilir.  Bu 
mərkəzlərdə fəaliyyət göstərən «diler»lərin ofislərində bütün dünya ilə hər an əlaqə 
quracaq və bazardakı dəyişən olayları ekrandan hər zaman izləyəcək qədər maddi 
texniki baza vardır. 
         Valyuta bazarının vasitəçi qurumları arasındakı yer alan banklar xaricində də 
başqa qurumlar vardır. Bunlar valyuta ticarət ilə məşğul olan şirkətlər və ya fiziki 
şəxslərdir.  Banklardan  başqa  bu  bazarda  vasitəçi  olan  brokerlərdə  vardır.  Bunlar 
bir növ komisyonçulardır. Alış və satış təkliflərini qoşalayaraq əməliyyatın həyata 
keçməsinə  vasitəçilik  edir,  xidmətlərin  əvəzinə  də  iki  tərəfdən  komisyon  alırlar. 
Valyuta  bazarında  brokerlər  xüsusi  ilə  banklararası  əməliyyatlara  vasitəçilik  edir 
və valyuta kurslarının formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayırlar. 
 
    Valyuta  bazarının  böyük  bir  hissəsini  təhvil  əməliyyatları  təşkil  edər. 
Buna görə bu növ əməliyyatların meydana gətirdiyi bazara «ani təhvil bazarı» və 
bunlara isə tətbiq edilən məzənnələrə də «ani təhvil məzənnəsi» deyilir. 
 
Müddətli  təhvil  əməliyyatlarının  əsas  xüsusiyyəti  ani  əməliyyatlar  kimi 
deyil.  Belə  əməliyyatlarda  bir  bankda  valyuta  alış  və  ya  satış  müqaviləsi  eyni 
gündə  bağlanır.  Yalnız  valyutanın  və  qarşılığında  ödənəcək  milli  pulun  təhvili 
müddəti 30,60 və ya 90 gün kimi təsbit edilən bir zamandan sonra yerinə yetirilir. 
Beləliklə,  müqavilənin  həmin  gündən  bağlanması  ilə  nəzərdə  tutulan  müddətin 
tətbiq ediləcək məzənnə indidən müəyyən edilir. 
 
Sabit  kurs  sistemindən  ən  qədimi  qızıl  standartıdır.  Qızıl  standartından 
əvvəllər  bəhs  etdiyimiz  üçün  bu  sistemin  səciyyələri  burada  təkrar  edilməyəcək. 
Bu gün qızıl pul standartı tarixin səhifələrində qalmış, onun əvəzində isə kağız pul 
sistemi  meydana  gəlmişdir.  Ona  görə  aşağıdakı  isə  kağız  pul  standartında  tətbiq 
edilən sabit kurs sistemi incələnəcəkdir. İkinci dünya müharibəsindən sonra tətbiq 
edilən  «Avropa  Valyuta  Sistemi»nin  nəzərdə  tutduğu  Avropa  valyuta  kursu 
mexanizmidə belə sistemə əsaslanmışdı. 
 
«Tənzimlənə  bilən  sabit  kurs»  sistemini  tətbiq  edən  ölkələr  milli  pulun 
dəyərini  bir  böyük  iqtisadi  gücə  sahib  olan  ölkənin  puluna  və  ya  müxtəlif  milli 
pullardan meydana gələn bir hesab vahidinə ölçürlər. Yuxarıda izah edildiyi kimi, 
milli valyutanın sabit kurslardan ölçdükləri xarici valyuta Bretton-Vuds sisteminə 
Amerika  dolları  idi.  Avropa  Valyuta  sistemində  isə  bu  kompozisiyalı  pul 
statusunda olan Avropa Hesab Vahidi EKU – idi. Bu sabit qiymətə paritet deyilir. 
Bazar  qiymətlərinin  paritet  ətrafında  üzməsinə  yalnız  dar  sərhədlər  çərçivəsində 
icazə  verilir.  Mərkəzi  banklar  valyuta  bazarında  müdaxilə  etməklə,  valyuta 
kursunu  nəzərdə  tutulan  sərhədlər  içində  tutmağa  çalışırlar.  Yalnız  valyuta 
qiymətlərinin yuxarıdan dəstəklənməsi müntəzəm xarakter daşıyanda milli valyuta 
devalvasiya edilir (paritet kursu yüksəldilir). Əksinə, müntəzəm qaydada aşağıdan 
dəstəklənirsə, milli valyuta revalvasiya edilir (paritet kursu düşürülür). 
 
Sabit  kurs  sistemlərində  bazardakı  valyuta  kurslarını,  paritet  ətrafında 
nəzərdə  tutulan  içində  saxlamaq  üçün  mərkəzi  bank  bazardan  valyuta  alqı-satqı 
əməliyyatlarını aparmalıdır. Amma müntəzəm olaraq eyni səviyyədə qala bilərmi? 
Əsla.  Çünki  mərkəzi  bankın  valyuta  ehtiyatlarının  bir  sərhədi  vardır.  Bir  az 
xaricdən borc təmin edərək bu ehtiyatları artırma imkanı olsa da gec-tez ehtiyatlar 
KitabYurdu.az 
217
 


 
 
tükənə bilər. Xülasə, tənzimlənə bilən sabit kurs sistemlərində əsas prinsip valyuta 
kurslarının  partitetini  davam  etdirməklə  yanaşı,  fundamental  iqtisadi  səbəblərə 
görə bu pariteti davam etdirməyə imkan qalmadığı təqdirdə, kurslarda tənzimləmə 
olar. 
 
Üzən kurs sisteminə sərbəst dəyişən və ya elastiki kurs sistemi kimi adlar da 
verilmişdir.  Ən  aşırı  variantında  bu  sistemdə,  valyuta  bazarları  üzərində  heç  bir 
hökumət müdaxiləsi yoxdur. Valyuta kursları tamamilə bazardakı təklif və tələbin 
şərtlərinə  görə  formalaşır.  Valyuta  tələbi  sabit  ikən  təklifin  artması  və  ya  təklif 
sabit ikən tələbin azalması valyuta kurslarının dəyişməsinə, ya da başqa sözlə, milli 
pulun  dəyərinin  artmasına  yol  açır.  Üzən  kurs  sistemi  bazar  iqtisadiyyatı 
mexanizminin  valyutaya  tətbiq  edilən  şəkildir.  Sistem  əvvəlcə  elm  adamlarına 
cazibəli görünmüşdür. Buna baxmayaraq onu tətbiq edənlər, məsələn, xarici ticarət 
firmaları, maliyyə idarəçiləri, xarici investorlar və hökumətlər qeyri-məhdud üzən 
kurs sisteminə yaxşı baxmamışlar. Bu sistemin lehinə və əleyhinə irəli sürülən bir 
çox iddialar vardır.   
6. Beynəlxalq kredit 
 
 
Klassik  iqtisadçılara  görə  beynəlxalq  kredit  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin 
finans  qaynaqlarına  olan  ehtiyacın  qarşılanmasına  deyilir.  İnkişaf  etməkdə  olan 
ölkələrdə rast gəlinən problemlərdən biri yığım çatışmazlığıdır. Beynəlxalq kreditə 
olan ehtiyacın səbəblərini aşağıdakı formul vasitəsi ilə göstərə bilərik: S – I = X – 
M.  Burada  S  –  ölkə  daxili  yığımı,  (I)  –  ölkə  daxili  investisiyaları,  X  –  mal  və 
xidmət ixracını, M – mal və xidmət idxalını göstərir. S < I–dən isə ölkə daxilində 
qoyulan investisiyaların miqdarının ölkə içindəki yığımlara nisbətən böyük olduğu 
başa  düşülür.  Bu  durumda  investisiyaların  beynəlxalq  kredit  hesabına  saxlanaraq 
qarşılanması məsələsi olacaqdır. Saxlanan beynəlxalq qaynaqlar idxalat çoxluğuna 
yönəldiləcəkdir. 
 
Beynəlxalq  kredit  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərdə  istifadə  edilir. 
Beynəlxalq  kredit  1-ci  növbədə  müxtəlif  ölkələrin  rezidentləri  arasındakı  iqtisadi 
əlaqələrə, 2-ci növbədə rezident ölkələrin  müxtəlif institutlar ilə, yəni beynəlxalq 
və regional təşkilatlarla münasibətlərə, ən son olaraq isə müxtəlif rezident ölkələrin 
beynəlxalq pul və kapital bazarlarındakı əməliyyatlarına xidmət edir. 
 
Beynəlxalq kreditləşmənin faiz dərəcəsi bir çox faktorlarla müəyyən edilir, 
ancaq  əsas  borcluların  kredit  reytinqidir.  Kredit  reytinqi  bir  çox  göstəricilər 
beynəlxalq  təşkilatlar  tərəfindən  hesablanır  ki,  bu  da  borclunun  sosial-siyasi 
faktorlarla  iqtisadi  vəziyyəti  əsasında  götürülür.  Kredit  reytinqi  investision  və 
spekulyativ  ola  bilər.  Birinci  dərəcəli  borcalan  yüksək  investision  reytinqlə  borc 
resurslarını  aşağı  qiymətlərlə  əldə  edir.  Spekulyativ  reytinqli  borcalan  isə  ancaq 
bahalı kredit vasitələrinə sahib ola bilər.  
 
Beynəlxalq  kredit  rəsmi  və  özəl  ola  bilər.  Rəsmi  kreditlər  beynəlxalq  və 
regional  kredit  təşkilatları,  dövlətin  mərkəzi  və  yerli  orqanları  təklif  edir.  Rəsmi 
finans vasitələri ölkələrə imtiyazlı, qeyri-bazar şərtləri ilə təqdim olunur və onların 
mənbəyi  vergi  ödəyiciləri  hesabına,  yəni  büdcə  vəsaitləri  hesabına  olur. 
Beynəlxalq  ölkələrarası  təşkilatlar,  həmçinin  BPF-u,  Dünya  Bankı,  Avropa 
Yenidənqurma və İnkişaf Bankı əsasən öz fondlarını üzv ölkələrin haqları hesabına 
KitabYurdu.az 
218
 


 
 
həyata keçirir. Bəzi təşkilatlar böyük borcları beynəlxalq finans bazarları hesabına 
həyata keçirir. 
 
Bir  çox  beynəlxalq  kredit  təşkilatları  öz  mənbələrini  yalnız  mərkəzi 
hökumətlərə, bəziləri isə qəbul edən ölkələrin özəl layihələrinə ayırır. Beynəlxalq 
kredit  təşkilatları  tərəfindən  mərkəzi  hökumətə  verilən  borclar  adətən 
əsaslandırılmış və məqsədli istiqaməti olur. Məsələn, BPF-u hər hansı ölkəyə borc 
verdikdə  ondan  müəyyən  öhdəlik  proqramlarının  qəbulunu  da  tələb  edə  bilər  və 
BVF-u  monitorinq  həyata  keçirərək  qəbul  edilmiş  proqram  çərçivəsində  nəzarət 
həyata  keçirir.  Ölkə  tərəfindən  öhdəliyin  yerinə  yetirilməməsi  sonrakı  tranşın 
təqdim olunmaması ilə nəticələnə bilər. 
KitabYurdu.az 
219
 

Yüklə 2,47 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   85   86   87   88   89   90   91   92   93




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə