Uşr
–
hər il əkinçilik, heyvandarlıq , balıqçılıq məhsullarından
satış üçün nəzərdə tutulan və qiyməti 200 dirhəmdən artıq olan başqa
məhsullardan natura ilə alınan onda bir vergisi idi.
Şirvanda (Bakıda) bunlardan başqa neft və duz mənbələri üzərinə
də vergi qoyulmuşdu.
Bütün bunlar isə xilafətə qarşı mübarizə meyllərinin güclənməsinə
səbəb olurdu. Belə bir şəraitdə Azərbaycanda Sacilər (889-942-ci illər)
dövləti meydana gəldi. Bu dövlət 912-ci
ilə qədər hər il xilafətin
xəzinəsinə 120 min dinar xərac verirdi. 912-ci ildə Saci hökmdarı Yusif
xilafətə xərac verməkdən imtina etdi və Azərbaycanın vilayətlərindən
toplanan vergilər Sacilərin xəzinəsinə daxil olmağa başladı.
Ümumilikdə Azərbaycandan toplanan xəracın məbləği o dövr üçün
500 min dinar təşkil edirdi. (1 dinar = 15 dirhəm)
3. X – XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda vergilər
IX – XI əsrlərdə Azərbaycanda feodal münasibətləri inkişaf
etmişdi. Torpaq mülkiyyəti forması olan mülk (və ya mülk torpaqları)
xüsusi
mülkiyyət idi, onu almaq, satmaq,
irsən vermək, bağışlamaq,
girov qoymaq olurdu. Mülk sahibi (malik) və ya mülkədar dövlətə xərac,
yəni yeni torpaq vergisi verirdi.
Dövlətə məxsus, yəni gəliri birbaşa xəzinəyə gələn torpaqlara
divani deyilirdi. Bu dövrdə şərti torpaq mülkləri –
iqta sistemi inkişaf
etməkdə idi. Zaman keçdikcə iqta torpaqları iqtidarların xüsusi
mülkiyyətinə çevrildi.
Bu dövrdə icma torpaqları da mövcud idi. İcma torpaqları dövlətin
mülkiyyətində idi. Buna görə də həmin torpaqlardan elliklə istifadə edən
camaat bunun müqabilində dövlətə torpaq vergisi – xərac verirdi.
Torpaqdan istifadə müqabilində kəndlidən alınan
vergi
uşr
və ya
üşur
(onda bir), sonralar isə xərac adlanırdı. Xərac toplamaq üçün ayrı-
ayrı adamlara verilən icazə kağızına qəbalə deyilirdi. Xərac toplayan
vergi məmurları
mütəqəbbil və ya amil, maliyyə müfəttişləri isə
mütəsərrif adlanırdılar. Amillər xərracı özbaşına artırırdılar
və bəzən
məhsulun yarısı kəndlinin əlindən alınırdı. Xərac əvvəllər əsasən
məhsulla alınırdı. Azərbaycan kəndliləri X – XI əsrlərdə xəracın
müəyyən hissəsini pulla ödəyirdi. Bu,
hələ o zaman Azərbaycanda
əmtəə–pul münasibətlərinin inkişaf etdiyini göstərir. IX əsr tarixçiləri
Dostları ilə paylaş: 
