Fərruxə Umarova Mayıl Mustafayev

Fərdləri  azad  olmayan  cəmiyyətin  özü 

olmadı.  Sonrakı  illərdə  din  və  vicdan  azadlığı 

azad  cəmiyyət  hesab  edilə  bilməz. 

sahəsində  baş  verən  proseslər  təəssüflər  olsun  ki, 

Cəmiyyətin,  ölkənin,  dövlətin  azadlığı 

irəliyə deyil, geriyə doğru istəqamət aldı. Qorbaçov 

məhz  onun  vətəndaşının  azadlığından 

“yenidənqurmasından”  bu  yana  bağlı  məscidlərin 

başlayır.

açılması,  yüzlərlə  yeni  məscidin  tikilməsi, 

mədrəsələrin, din kurslarının yaradılmasının şahidi 

I yazı

olurduqsa, sonrakı illərdə yenidən məscid, mədrəsə 

Din  və  vicdan  azadlığı  ilə  insan  haqları 

və  dini  kursların  qapadılması,  hətta  Stalin 

məfhumları arasında qırılmaz əlaqə mövcuddur. Din 

dövründən bu yana baş verməyən məscid sökülməsi 

və  vicdan  azadlığının  təmin  olunması  həm  dini 

kimi acınacaqlı halların şahidi olduq.

mühitə,  həm  də  ölkənin  insan  haqları  sahəsinə 

Müstəqillik illərində din və vicdan azadlıqlarının 

bilavasitə  təsir  göstərən  faktorlardandır.

hüdudları genişlənmək əvəzinə, məhdudlaşdı ki, bu 

    Ölkəmizdə insan haqlarıyla bağlı digər sahələrlə 

da ümumilikdə insan haqlarının təminatı sahəsində 

bərabər, din sahəsində də ciddi problemlər yaşanılır. 

ciddi  problemlərə  səbəb  oldu.  Müstəqil 

Bəlkə də deyə bilərik ki, dini mühit son 20 ildə ən 

A z ə r b a y c a n ı m ı z d a   d i n - d ö v l ə t   s i y a s ə t i n i  

böhranlı duruma gəlib düşüb. Bu problemlər din və 

tənzimləyən  dövlət  komitəsinə  və  müvafiq 

vicdan  azadlığının  pozulması,  qanunlara  edilən 

qurumlara  əski  sovet-kommunist  məmurlarının 

düzəlişlərlə dini fəaliyyətlərin məhdudlaşdırılması, 

rəhbərlik  etməsi  də  görünür  bu  məsələlərdə  öz 

dinlə  bağlı  yeridilən  dövlət  siyasətində  inanclı 

“töhfəsini” verdi.

insanların  rəyinin  nəzərə  alınmaması,  fəal 

dindarlara  potensial  cinayətkar  kimi  yanaşılması, 

Dini azadlıq əvəzinə dini məhdudiyyət

onların təqib və həbs olunması kimi hallarla bağlıdır.

Din – İlahiyə inam və bu inam əsasında qurulan 

       Ölkəmizin din sahəsinin də digər sahələr kimi 

həyat  tərzidir.  Din  və  vicdan  azadlığının  təmin 

ciddi  və  köklü  islahatlara  ehtiyacı  var.  Bu  isə  ilk 

olunması həm insanın inancı, həm də öz həyat tərzini 

növbədə din və vicdan azadlığının təmin edilməsinə 

bu  inanca  uyğun  qurmasındakı  sərbəstliyilə 

aiddir.

şərtlənir. Ölkəmizdə din və vicdan azadlığı məsələsi 

Konstitusiyamız və “Dini etiqad azadlığı haqqında” 

Doğrulmayan ümidlər

Azərbaycan Respublikasının qanunu ilə tənzimlənir. 

Sovetlərin  son  dövrü  bir  çox  sahələrdə  olduğu 

Adından  da  göründüyü  kimi,  müvafiq  qanunumuz 

kimi,  dini  mühitdə  də  köklü  dəyişikliklər  və 

məhz  “Dini  etiqad  azadlığı”  adlanır.  Yəni  söhbət 

nəzərəçarpacaq  canlanma  ilə  müşayiət  olunurdu. 

insanların  dinlə  bağlı  azadlıqlarından  gedir, 

SSRİ-nin  dağılması  və  Azərbaycanın  da  digər 

məhdudiyyətlərindən, qadağalarından, maneələrdən 

müttəfiq respublikalar kimi müstəqillik əldə etməsi 

yox. Deməli, qanunlarımız da vətəndaşlarımızın din 

ilə dinin ictimai-siyasi həyatdakı rolu tamamilə yeni 

və  vicdan  azadlığının  təmin  edilməsinə  xidmət 

bir  mərhələyə  qədəm  qoydu.  Ateist  kommunizm 

etməlidir, bu haqları məhdudlaşdırmağa deyil. Əgər 

kabusundan  yaxa  qurtarmış  Azərbaycanda  dinin 

real həyatda “Dini etiqad azadlığı” inanclı insanlar 

həqiqi  azadlığa  qovuşacağına  ümidlər  artdı,  İslam 

üçün  “Dini  etiqad  məhdudiyyətinə”  çevrilirsə, 

dininin Azərbaycan cəmiyyətində oynayacağı rolun 

deməli,  vətəndaşlarımızın  konstitusion  haqları   

daha  aktiv  və  daha  əhəmiyyətli  olacağına  inam 

m ə h d u d l a ş d ı r ı l ı r.   B e l ə   k i ,   A z ə r b a y c a n    

yarandı. Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi din-

Konstitusiyası  din  və  vicdan  azadlığını  tanıyır  və 

dövlət münasibətləri sahəsində ciddi islahatlar tələb 

bütün  digər  qanunlarımız  da  Konstitusiyanın 

etsə  də,  1992-ci  ildə  tələsik  qəbul  edilmiş  və 

tələblərinə  cavab  verməlidir.  Konstitusiyamızın 

sonradan subyektiv təsirlər altında dəfələrlə əlavə və 

“Vicdan  azadlığı”  adlanan  48-ci  maddəsində 

düzəlişlər  edilmiş  “Dini  etiqad  azadlığı  haqqında” 

göstərilir ki, “Hər kəsin vicdan azadlığı vardır; Hər 

qanun  əslində  bu  tələbləri  ödəmək  iqtidarında 

k ə s i n   d i n ə   m ü n a s i b ə t i n i   m ü s t ə q i l  

13

---

müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə təkbaşına və ya 

cəmiyyətin tamhüquqlu vətəndaşı olmaq istəyirlər. 

başqaları  ilə  birlikdə  etiqad  etmək,  yaxud  heç  bir 

Görəsən hicaba qarşı bu qədər aqressiv olmağın nə 

dinə  etiqad  etməmək,  dinə  münasibəti  ilə  bağlı 

m ə n a s ı  

v a r ?

əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır”. Və 

    Din sahəsində yaşanılan ciddi problemlərdən biri 

davamında  aydın  şəkildə  deyilir:  “Dini 

də  bir  neçə  məscidin  sökülməsi  və  bağlanmasıdır. 

mərasimlərin  yerinə  yetirilməsi,  ictimai  qaydanı 

Təkcə  bir  ildə  –  Bakı  islam  mədəniyyəti  paytaxtı 

pozmursa  və  ya  ictimai  əxlaqa  zidd  deyildirsə, 

elan edilən 2009-cu ildə paytaxtda bir neçə məscid 

sərbəstdir”.

“qanunsuz  tikili”  adı  ilə  dağıdıldı.  Guya  hansısa 

Konstitusiyanın  sərbəst  elan  etdiyi  bir  hərəkəti 

sənədi çatışmırdı deyə. Həmin məscidə sənəd verib 

isə  heç  kəs  heç  bir  adla  qadağan  edəbilməz!  Hər 

qanuniləşdirmək  əvəzinə,  min  cür  əziyyətlər 

halda, hüquqi dövlət prinsipi bunu tələb edir.

bahasına  tikilmiş  məscidləri  sökdülər.  Halbuki  o 

Dinlə  bağlı  bütün  qanunvericilik  aktları  və 

“qanunsuz  tikililəri”  sənədləşdirmək  müvafiq 

onların tətbiqi qaydaları məhz konstitusiyamızın bu 

dövlət orqanı üçün sadə bir məsələ idi. Şəhərdə nə 

tələbini  əks  etdirməli,  bunun  mexanizmini 

qədər sənədi naqis olan binalar var, onları sökmürlər 

açıqlamalıdır,  bu  təməl  prinsipləri  heç  bir  vəchlə 

ki,  sənədləşdirirlər.  Hansısa  Avropa  ölkəsində 

məhdudlaşdırmalı  deyil.  Ölkədə  hər  kəs  öz  dini 

təsəvvür  edilə  bilərmi  ki,  bir  kilsə  sökülsün  və 

inancını  ifadə  etməkdə  və  yaymaqda  sərbəst  (!) 

deyilsin  ki,  filan  sənədi  çatışmırdı  deyə  ora  kilsə 

olmalıdır.

d e y i l ,   q a n u n s u z   t i k i l i   i d i ?   Ə s l a !

Lakin  təəssüflər  olsun  ki,  son  illər  qanunlara 

        8  may  2009-cu  ildə  “Dini  etiqad  azadlığı 

edilən  düzəlişlər  nəticəsində  din  və  vicdan 

haqqında”  qanuna  dəyişikliklər  qəbul  edildi  və 

azadlıqları  ciddi  şəkildə  məhdudiyyətlərə  çevrilib. 

b u n u n l a   d i n i   f ə a l i y y ə t   i m k a n l a r ı   x e y l i  

Bəlkə də qanunlarımız içində ən çox dəyişikliklərə 

məhdudlaşdırıldı. Bu dəyişikliklər nəticəsində QMİ 

məruz  qalan  elə  “Dini  etiqad  azadlığı”  haqqında 

sədri şeyxülislam Hacı Allahşükür Paşazadə və onun 

qanun  və  onunla  əlaqədar  digər  hüquqi  aktlardır. 

müavinləri  də,  İslam  Universitetinin  rektoru  Hacı 

Milli Məclisin az qala hər sessiyasında dinlə bağlı 

Sabir  Həsənli  də  Azərbaycandan  kənarda  islam 

qanunvericilikdə  dəyişikliklərin  edilməsi  maraqlı 

təhsili  aldıqlarından  daha  ölkəmizdə  dini 

görünür.  Bu  onu  göstərir  ki,  düzəlişlər  üzərində 

mərasimləri  idarə  edə  bilməzlər!  Dünyanın  ikinci 

çalışan mütəxəssislər dini etiqadla bağlı şəraiti daha 

ölkəsini  göstərmək  olarmı  ki,  belə  bir  qadağa 

d ə r i n d ə n   t ə h l i l   e t m ə l i ,   d a h a   i n c ə l i k l ə  

mövcud olsun? Elə bir dövlət varmı ki, orada rəsmən 

araşdırmalıdırlar ki, irəli sürdükləri yeni düzəlişlər 

din  sahəsinə  rəhbərlik  edən  şəxsin  dini  mərasim 

uzun müddət işlək vəziyyətdə olsun, onu hər üç-dörd 

aparması  qanunla  qadağan  hesab  edilsin? 

a y d a n   b i r   d ə y i ş m ə y ə   e h t i y a c   q a l m a s ı n .

Ümumiyyətlə,  təsəvvür  ediləndirmi  ki,  məsələn, 

fransalı  bir  katolik  keşiş,  İtaliyada  dini  təhsil  alıb 

Pozulan vicdan haqları

deyə ona öz ölkəsində vəz oxumağı, dini mərasim 

Uzun  illərdən  bəri  ölkəmizdə  milli-mənəvi 

a p a r m a ğ ı   q a d a ğ a n   e t s i n l ə r ?

dəyərlərimizin  ayrılmaz  atributlarından  olan  baş 

        B u   m ü d d ə a   k o n s t i t u s i y a m ı z a   d a  

örtüyünə  qarşı  ögəy  münasibət  sərgilənməkdədir. 

ziddir.Konstitusiyamızın  “Din  və  dövlət”  adlanan 

ABŞ,  Avropa  dövlətləri,  hətta  Rusiyadan  fərqli 

18-ci maddəsində kifayət qədər aydın göstərilir ki, 

olaraq,  Azərbaycanda  20  ilə  yaxındır  hicablı 

bütün  dini  etiqadlar  qanun  qarşısında  bərabərdir. 

xanımlar  başörtüyü  ilə  şəxsiyyət  vəsiqəsi  və 

Amma  şahidi  olduğumuz  kimi,  dini  təhsil 

ümummilli pasport ala bilmirlər. Onlardan başıaçıq 

mövzusunda bu prinsipə zidd olaraq məhdudiyyətlər 

şəkil  təqdim  etmələri  tələb  olunur.Dövlət 

yalnız  islam  dininə  şamil  edilir.  Əlbəttə,  bizim 

müəssisələrinin  bir  çoxunda  hicablıların  işləməsi 

mövqeyimiz  budur  ki,  bu  məhdudiyyətlər 

üçün qeyri-formal qadağa hökm sürür. Artıq iki ilə 

ümumiyyətlə  heç  bir  dinə  şamil  edilməsin.

yaxındır  hicablı  şagirdlər  məktəbə  buraxılmır. 

        12  dekabr  2011-ci  ildə  İnzibati  Xətalar 

“Vahid forma” bəhanəsi ilə inanclı məktəbli qızların 

Məcəlləsinə və Cinayət Məcəlləsinə dini fəaliyyətlə 

təhsil hüququ pozulub. Minlərlə dindar ailə sarsıntı 

bağlı  düzəlişlər  qüvvəyə  mindi.Bu  düzəlişlər  dini 

keçirir.  Amerikada,  Avropa  ölkələrində,  hətta 

fəaliyyətə  görə  sərt  cəza  tədbirləri  nəzərdə 

Rusiyada hicablı şagirdlər sərbəst məktəbə gedirlər, 

tutur.Yəni 2009-da edilən düzəliş yalnız hüquqları 

amma  bizdə  yox.  Bu  hallara  qarşı  etiraz  edənlərin 

məhdudlaşdırırdısa,  2011-ci  ilin  dekabrından  dini 

aqibəti  isə  bəllidir.  Hicablı  xanımlarımız  da  sivil 

fəaliyyətə  görə  həm  də  inzibati  və  cinayət 

ölkələrdə  olduğu  kimi  təhsil  almaq,  işləmək, 

məsuliyyəti  nəzərdə  tutulur.Bu  düzəlişlərə  görə, 

14

---